Kazernes, magazijnen en infrastructuur - Amsterdam

Marine-etablissement Kattenburg

('s Rijks Marine Dok, Rijks Maritime Dok, 's Rijks Werf, Rijksmarinewerf, Marinewerf, Marine-etablissement Amsterdam, Marinecomplex Kattenburg, Marinekazerne Amsterdam (MKAD), Facilitair Steunpunt Amsterdam)

Locatie:

Gelegen in Amsterdam ten noordoosten van de oude stad en aan de noordzijde en oostzijde grenzend aan het IJ en de Zuiderzee.

Doel:

Geen doel binnen de Stelling. Doelen waren achtereenvolgens de scheepsbouw van m.n. grote schepen, magazijnen en later opleidingen en onderzoek.

Personeel:

997 "bijltjes" (in 1811 met plannen voor 2800 scheepstimmerlieden), 2000 (1885)
Zie Beambte Berkhof, Marinier Bos, Genieofficier Dudok en Fortwachter Reinderts.

Historie:

Zie Historische kalender.

Omschrijving:

Het huidige Marine-etablissement van de Koninklijke Marine had geen directe functie binnen de Stelling. Alleen door de locatie werd het beschermd door de Stelling en er was om dezelfde reden ook een plan om de marinehaven in Den Helder op te heffen en naar Amsterdam over te plaatsen. Het Zuiderzee-flottielje had Den Helder als thuishaven maar werd in Amsterdam bevoorraad.

Admiraliteit van Amsterdam

Eind 1654 kreeg de Admiraliteit van Amsterdam (de marine) op de westelijke zijde van het eiland Kattenburg grond toegewezen voor een nieuw pakhuis en een scheepswerf, in ruil voor de inrichtingen op Uilenburg en Rapenburg. (De VOC had een eigen werf op een ander eiland: Oostenburg.)
Oorspronkelijk was het een drassig oeverland aan het IJ, buiten de stadsmuren vanwege de brandbare materialen die gebruikt werden. Het werd een grote scheepstimmerwerf voor de bouw van houten koopvaardij- en oorlogsschepen.

Eenmaal op de nieuwe locatie begon men met de bouw van het Groot Zeemagazijn naar een ontwerp van Daniel Stalpaert. Dat brandde in 1791 helemaal af en werd in een iets eenvoudiger vorm herbouwd op dezelfde locatie.

Rijksmarinewerf

Vanaf circa 1825, zeker in 1895, was het 's Rijks Marine Dok een dok, door de Oosterdijksluis afgesloten van het getij in het IJ en de Zuiderzee. Aan de zuidzijde bevonden zich de meeste hellingen. Rondom het dok, op een smalle strook opgeworpen land, stonden diverse magazijnen en andere gebouwen. Rond 1890 zijn dat o.a. gebouwen voor het Magazijn voor Kleding en Levensmiddelen der Marine en het Centraal Vischtorpedo Magazijn. De Torpedodienst was destijds een veelbelovend, modern wapen. Er was een torpedo-inschietplaats in Zijkanaal F.

Diverse opleidingen waren er op de werf gevestigd zodra het belang van de scheepsbouw afnam. De leerling-matrozen verbleven op een logementschip.
Het detachement Afdeling Mariniers verbleef van 1845 tot 1913 op het terrein in het tot kazerne verbouwd Groot Scheepsmagazijn aan de Grote Kattenburgerstraat.
In 1887 werd overwogen om de werf naar Zaandam te verplaatsen, naar het terrein dat later door de Artillerie-Inrichtingen is gebruikt. Al voor 1895 was de Kolenloods der Koninklijke Marine daar gebouwd. In 1918 werd deze kolenloods overgenomen door de Artillerie-Inrichtingen en in ca. 1956 werd het gesloopt. Aan het nabijgelegen Zijkanaal H had de Marine een eigen munitiemagazijn. Tevens was er een ernstvuurmakerij in Polder VIII.

In 1905 werd de Dienst der Draadloze Telegrafie opgericht en gevestigd aan boord van het wachtschip Hr.Ms. Admiraal van Wassenaer. In het begin van 1904 was al de eerste verbinding gemaakt tussen Amsterdam en Kampen. Op 9 november 1904 stuurde de commandant van de Hr.Ms. Hertog Hendrik vanaf de Noordzee een telegram aan Koningin Wilhelmina in Amsterdam. Dit centraal station voor draadloze telegrafie werd in Amsterdam gevestigd vanwege de Stelling en het feit dat koningin en regering in geval van oorlog in de stad zouden verblijven.
De antenne was in de mast van het logementschip Hr.Ms. Koningin Wilhelmina geplaatst en had overdag een bereik van 750 km en 's nachts 1.500 km.
Sinds 1911 was de dienst in het voormalige torpedo-magazijn gevestigd. Vanaf 1912 werden eigen zendmasten gebruikt met een nieuwe Telefunken zendinstallatie. Genieofficier Dudok was hier werkzaam in 1915-1916.
Het plan om tot een Wereldstation in/bij Amsterdam te komen is nooit uitgevoerd. Is deze dienst later verplaatst naar Zeeburg?

Bij Koninklijk Besluit van 9 februari 1914 (nummer 17) werd tot opheffing van de 's Rijks Werf besloten. Tijdens de mobilisatie in het najaar van dat jaar werden wel de opgelegde schepen weer gebruiksklaar gemaakt en andere lopende projecten afgerond. Op 3 juli 1915 was het werk afgerond en werd de werf feitelijk opgeheven. Vice-Admiraal G.F. Tydeman (Tideman) was de laatste Directeur Commandant der Marine te Amsterdam.

Tijdens de watersnoodramp 1916 werden de projectielen van Sectorpark Zaandam, afd. Munitie hier ondergebracht.

Marine-etablissement

Volgens een brief d.d. 21 augustus 1920 van het Hoofd van het Bureau Internering was op dat moment geïntereerd Duits oorlogsmaterieel opgeslagen: 46.490 geweren, 11.930 karabijnen, 61.183 bajonetten, machine-geweren en bommenwerpers.
Na de sluiting van de werf fungeerde het als centraal punt voor de van buiten betrokken goederen, tot 1932 ook die voor de vloot in Nederlands-Indië.

Rond de mobilisatie van 1939/1940 was de naam Commandement Maritieme Middelen in gebruik. Er waren tijdens de Duitse inval geen gevechtshandelingen rond Amsterdam behalve het bombardement van Vliegkamp Schiphol. Een landingsdivisie van de Mariniers Kazerne hielp met het veiligstellen van de goudvoorraad van De Nederlandsche Bank. En het Buiten-IJ werd afgesloten en bewaakt.
Omdat Den Helder door de Duitsers werd gebruikt, werd het Nederlandse marinepersoneel in Amsterdam gelegerd totdat ze op 15 juli 1941 werden gedemobiliseerd.
Gedurende gehele oorlog fungeerde het complex als hospitaal, Wehrmachtverpflegungs(haupt)ambt (intendance) en Hoofdbureau Marine-Nachrichtenmittelbetrieb (leveren communicatiemateriaal).

Vanaf half november 1947 was het hoofdkwartier van de hoogste maritieme bevelhebber, de Commandant der Zeemacht, in Amsterdam gevestigd totdat deze in november 1949 naar Den Helder verhuisde. Mogelijk was deze gevestigd in de voormalige Mariniers Kazerne of Groot Scheepsmagazijn.
Maar vooral de opleidingen en onderzoek zijn na de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam gevestigd zoals het Scheikundig Laboratorium. Ook was er vanaf een onbekend moment een grote afdeling van de Marine Inlichtingen Dienst (MARID) voor inlichtingen interceptie gevestigd, aanvankelijk het MARID VI (1947-???) genoemd en vervolgens Wiskundig Centrum (???-1982), Technisch Informatie Verwerkingscentrum (TIVC, 1982-1996) en Strategisch Verbindingsinlichtingen Centrum (SVIC, 1996-2005). De antennes stonden op het Militair Terrein Zeeburg en later bij Eemnes en Eibergen.
Verspreidt over het terrein waren ook veel schuilkelders en opvallend veel rijwielstallingen.

Rond 1960 werd overwogen om het complex naar het Militair Terrein Zeeburg te verplaatsen. De begrootte kosten van 40 miljoen gulden werden echter te hoog bevonden.
In plaats van verplaatsen werd in 1962 het oostelijk deel van het dok gedempt en zijn er diverse gebouwen op het nieuwe terrein geplaatst. Voor de aanleg van de IJ-tunnel is het westelijk deel van het terrein overgedaan aan de Gemeente Amsterdam waarna de gebouwen gesloopt zijn en het terrein afgegraven is. Daarbij verdwenen onder andere een schoolgebouw, cantinegebouw, bunker I en het Marine-paleis. Bij de aanleg van de tunnel stuitte men op één meter dik metselwerk van een oude hellingvloer.
Op het nog aanwezige terrein was voor de herinrichting Bunker II aanwezig, het is niet bekend of deze tegenwoordig nog aanwezig is.

In de jaren 1980 en 1990 verdwenen veel opleidingen. En rond 2000 is het Wervings en Selectiecentrum van alle defensie-onderdelen er gevestigd. Vanaf 2015 is een deel van het terrein openbaar toegankelijk.

Zie ook Marechaussee Post Kattenburg.

Omgeving:

De omgeving van het terrein is sterk veranderd. De toegang tot het IJ is geblokkeerd door de IJ-dijk en later de spoordijk. De scheepsbouw is vrijwel geheel uit de buurt verdwenen en vervangen door woningen en industrie. Het Bijltjespad en de Marinierskade herinneren indirect aan de geschiedenis van het gebied.

Van de gebouwen van voor de 20ste-eeuw aan de Kattenburgerstraat zijn de Werfpoort, de 17de-eeuwse gebouwen naast het zeemagazijn en zeemagazijn zelf behouden. In de noordwesthoek van het terrein staat ook nog een - voor mij onbekend - oud gebouw.

Eigenaar:

Terrein: Ministerie van Defensie
Zeemagazijn: Nederlands Scheepvaart Museum

Gebruiker:

Terrein: Koninklijke Marine
Zeemagazijn: Nederlands Scheepvaart Museum

Gebruik:

Terrein: Opleidingen
Zeemagazijn: museum

Monument status:

Rijksmonument (alleen Admiraliteitszeemagazijn en Straatgevel)