|
InleidingWe gaan weer op dagexcursie, wie gaat mee naar Muiden en Pampus? Een artikel over een vademecum als puzzelstukje over de verdwenen aardwerken. En donateurs blijven altijd welkom om meer te kunnen doen. Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2025/nieuwsbrief-552/ Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.
|
Dienstberichten- Er zit helaas niet een heel verhaal aan vast, maar er konden zes originele sleutels van Fort bij Marken-Binnen ("Ft MB") aan onze collectie toegevoegd worden. Het gaat om twee lopersleutels en vier sleutels voor de lokalen van de commandant, officieren en onderofficieren evenals "cantine" en "zieken". Deze lokalen hadden alle een tussenwand dus waarschijnlijk pasten ze ook op de binnendeuren. Tevens vier sleutels met een open boog, en daarom zonder tekst, die mogelijk van hetzelfde fort zijn geweest. - De Stelling-website zal nooit meer geheel gemoderniseerd worden, maar onlangs zijn wat kleine aanpassingen met grote zichtbare wijzigingen gemaakt. In het middendeel krijgt de inhoud nu meer ruimte, maar tot een maximale breedte en gecentreerd. De foto-knoppen die bij verschillende hoofdstukken gebruikt worden, zijn ook groter geworden. Dat de foto's daarvoor al lang geleden in een groter formaat waren bewaard dan ze gebruikt werden, komt goed uit maar was eigenlijk niet bekend meer. - Als Documentatiecentrum StvA hebben we op 21 januari het gebruik van X en Meta (Facebook en Instagram) beëindigd, vanwege de problemen die de platformen met vrijheid van meningsuiting, feiten, waarheid, privacy en sociale contacten veroorzaken. We gebruiken alleen nog LinkedIn (bedrijfsprofiel) en Bluesky om nieuws, nieuwsbrief-aankondigingen, collectie-aanwinsten en historische gebeurtenissen op te publiceren. Zie een langer nieuwsbericht via onderstaande link. - We zijn verheugd om Wijnimport J. Bart op het Fort benoorden Purmerend te mogen begroeten als sponsor! Wijnimport J. Bart is een importeur van gastronomische wijnen die levert aan de horeca en zakelijke relaties door heel Nederland. - Theo Molenaar van de Historisch Genootschap Beemster heeft aan de hand van zijn woninginventarisatie de oude adressen in de Beemster zo goed mogelijk naar de hedendaagse adressen vertaald. Deze gegevens waren door Cees de Groot gevonden door onderzoek van de bouwers van de forten in het Noordfront. Met de aanvullende gegevens konden we beter inschatten bij welk fort ze gewoond en waarschijnlijk gewerkt hebben. Voor meer informatie verwijzen we naar het artikel hierover in december vorig jaar en de daarin genoemde groepen in de Personen Index. - Met de provincie Noord-Holland zijn afspraken gemaakt om gedurende 2025 werkzaamheden betreffende de Stelling van Amsterdam te verrichten voor haar programmabureau Hollandse Waterlinies Noord-Holland. Het betreft werkzaamheden voor actualisering Redengevende Omschrijvingen (monumentbeschrijvingen), watermanagementverhalen, een verhaal over het Nationaal Reduit en voorkomende vragen en werkzaamheden. - Reactie: "Een bescheiden deskundige en goed verteller met als specialiteit onze linies met name de ring rond Amsterdam. Laat zich niet genoeg horen"...
|
Dagexcursie Stelling van Amsterdam 2025Tekst: René Ros.
We beginnen met koffie en thee bij 'Fort H' en maken een wandeling over de oostelijke wallen van Muiden met de vele gebouwen. Ook brengen we een bezoek aan het Waterpaviljoen over de waterlinies, op het terrein van het Muiderslot. We komen van de wandeling bij in Steakhuis Piet de Leeuw, waar een eenvoudige lunch klaar staat. Hierna gaan we per boot naar Fort aan het Pampus waar je met een gids mee kan, daarna vrij kan rondwandelen en we sluiten af met een borrel met uitzicht over de voormalige Zuiderzee. De dag begint om 10.00 uur en duurt tot ongeveer 17.00 uur. Met enkele auto's kunnen deelnemers opgehaald worden van het treinstation Weesp. Na afloop worden zij uiteraard weer bij het treinstation teruggebracht. Meer informatie is te vinden op de webpagina over de dagexcursie en daar kan je je ook tot en met 9 mei aanmelden. Het aantal deelnemers is beperkt tot 35 en door voorinschrijving door donateurs met introducees is een groot deel van de plaatsen al geboekt. Het aantal kan deze keer niet uitgebreid worden! Dagexcursie Stelling van Amsterdam
|
Hard beton en zachte grondTekst: René Ros. We realiseren ons niet altijd dat van de Stelling van Amsterdam (StvA) in het merendeel van haar bestaan en in het heden, alleen de harde delen te zien zijn. Het skelet als het ware en dus zonder de zachte delen, de aardwerken. De aanwinst "Vademecum voor Officieren van alle Wapenen" gaf een heel nieuw inzicht, over de aardwerken en de drijvende voorzieningen. Het helpt ons een beter beeld te krijgen hoe de StvA gedurende een klein deel van haar bestaan, de mobilisatie 1914-1918, er "in volle uitrusting" uit moet hebben gezien. Bij het uitzoeken van de artillerie buiten de forten was al duidelijk geworden dat een volledig uitgeruste Stelling uit heel veel aarden batterijen en mitrailleurposten zou bestaan. Wij zien nu vooral die paar 'nevenbatterijen' die van betonnen opstellingen en schuilplaatsen waren voorzien en nog enkele aarde batterijen. Onlangs verbaasde een internationale bezoeker zich bij Fort bij Abcoude erover hoe makkelijk de toegangsbrug benaderd kan worden. Hij was hele verdedigingswerken rondom en voor de poorten van forten en vestingen gewend.
Overigens betekent vademecum 'naslagwerk' en het lijkt een niet-officiële uitgave te zijn. Bovendien moeten de afbeeldingen ook in andere uitgaven zijn gebruikt. De 'Afbeeldingen-collectie' van het Kenniscentrum Waterlinies bevat een aantal identieke tekeningen van bijvoorbeeld paardenstallen, maar met andere nummering en teksten. Er staat 'Pioniersarbeid' bij, maar welke publicatie dat is, is onbekend. Het vademecum bevat 303 jaszak-formaat pagina's, waarbij de moderne lezer van de ene in de andere verbazing valt. Je kan het niet verzinnen of het komt, met tekeningen, in het Vademecum voor: tentenkampen, hutten, latrines, kampkeukens, spoorwegmaterieel, doorwaadbare plaatsen, veldschraagbruggen, overhaalvlotten, dijkposten, observatieposten, grachtsverlichting, optische seinen, berichtversleuteling, enzovoort. Maar ook het verdedigen van bruggen, dorpen en treinstations. Zelfs het ombouwen van een ommuurd kerkhof tot een versterking met geschut. Maar daar gaan we het allemaal niet over hebben, we beperken ons tot "Hoofdstuk IV, Werkzaamheden in forten en linieën" en de drijvende voorzieningen. Zo wordt een "gedetacheerde post achter den keel der forten" voor een (afgebroken) toegangsbrug beschreven, bestaande uit een aangeaarde houten palissade met een houten barrière (hek) en een schuilplaats voor manschappen. Met voor de wal wolfskuilen met puntige staken - forten waren toen niet gastvrij. Op de weg voor de barrière bij voorkeur Friese Ruiters, een verplaatsbare draadversperring. De wallen waren zo ingericht dat de eigen manschappen niet alleen beschermd zouden zijn tegen vijandig vuur, maar ook tegen eigen vuur vanaf het fort. Het was immers niet de bedoeling dat de kartets-kogels uit een granaat de eigen manschappen in de rug zouden treffen. Wie gaat eens zo'n post op een fort aanleggen? In hetzelfde hoofdstuk wordt een "infanterie bewakingspost" behandeld, dat bestaat uit een open ballastschuit dat voorzien is van een houten opbouw als verblijfsruimte met schietgaten. Deze was bestemd om bij een ringdijk te leggen alwaar een weg of kade op aansluit, een klein acces dus. Met verhakkingen op de kade, ringdijk en drijvend om de bewakingspost, moesten infanteristen deze kade afsluiten tegen vijandelijke insluipers. Droog wordt opgemerkt dat er zoveel hout werd gebruikt, dat de schuit zou blijven drijven ook al werd het lek geschoten. Wel moest de munitie wat hoger opgeslagen worden...
Plaat CXXII toont nog een ander - niet eerder mij bekend - gebruik van uitleggers, met een tekening die verdacht veel lijkt op de rivier Linge bij Asperen in de NHWL. Op die tekening worden drie gewapende uitleggers op een waterweg aangegeven, waarvan er twee - achter een drijvende versperring - frontaal vuur over die waterweg geven. En één uitlegger flankerend vuur achterlangs een liniewal of inundatiekade. Dus niet alleen varend op een inundatie, maar ook ter verdediging van een water-acces. In de Bewapeningsstaten NHWL en StvA uit 1910 komen echter geen (affuiten op) uitleggers voor, alleen in die van de NHWL 16 zogenoemde "drijvende stoelen" voor M.90 Gardner mitrailleurs. Rond 1900 zou het gebruik van uitleggers beëindigd zijn en mogelijk vervangen door de "nieuwerwetsche" mitrailleurs. Een studie van een KMA-cadet uit 1903 schrijft dat de uitleggers ongeschikt bleken, onder andere omdat de trefkans gering was, vanwege bewegelijkheid door wind en golfslag. Artillerie buiten de forten
|
Nieuwe donateurs en sponsors gezocht!Tekst en foto: René Ros. De huidige donateurs en sponsors willen we bij deze zeer bedanken. Het aantal particulieren en organisaties, de bedragen en het jaarlijks herhalen blijft de verwachtingen overtreffen. Toch stoppen er zo nu en dan mensen met doneren, stopt een bedrijf, is het e-mailadres niet meer geldig of krijgen we een overlijdensbericht. Nieuwe donateurs zijn daarom altijd welkom. Als je deze nieuwsbrieven met plezier leest en onze werkzaamheden wilt ondersteunen, overweeg dan alsjeblieft een donatie.
De bibliotheek op Fort Uitermeer en beveiligde opslag hebben kosten voor huisvesting en verzekering. Denk ook aan digitale scans en toegangsabonnementen bij enkele archiefdiensten, aankoop van boeken, foto's, prentbriefkaarten en voorwerpen. En vergeet de brandstofkosten voor de gereden kilometers niet. Mocht je donateur kunnen worden, dan wordt dat zeer op prijs gesteld. Ook kunnen organisaties en bedrijven sponsor zijn. Donateurs ontvangen kortingen en gratis deelname aan activiteiten. En soms speciale acties met vrijkaarten, boekverloting enzovoort. Sponsors kunnen bijvoorbeeld een roulerende banner op de websites krijgen. Elke nieuwe donateur en sponsor krijgt gratis een van onze luchtfoto's naar keuze. Wil je als persoon of organisatie deze website financieel ondersteunen? Geef dan een donatie en geniet van een aantal voordelen. Bestaande donateurs ontvangen na een jaar een herinnering.
|
Afscheidscollege Wim KlinkertTekst: René Ros. Het was 23 januari in een volle theaterzaal van de Koninklijke Militaire Academie (KMA) in Breda, dat prof.dr. Wim Klinkert zijn afscheidscollege gaf vanwege zijn pensionering. Met de titel 'Over bommen, Normandië en geschiedenis. Het belang van militair-historische casuïstiek voor de reflective practitioner' zag het er ingewikkeld uit. Maar met twee onverwachte wendingen bouwde hij toch een aaneensluitend en begrijpelijk verhaal op. Daar moet hij wat mee gaan doen.
De KMA is bijna 200 jaar oud en Wim heeft er 20% van die tijd gewerkt, merkte de ceremoniemeester op. Daarmee is hij onderdeel van een historisch instituut geworden, naast bijvoorbeeld de 21 personen die wij in het onderzoek naar de Stelling van Amsterdam hebben gevonden als staf of docent maar meestal als cadet. Denk aan bijvoorbeeld Bergansius, Cramwinckel, Dudok, Van Dooden, Kiers, Meys en Scholten. En denk ook aan de vele handleidingen en instructies die door de KMA zijn uitgegeven en in deze nieuwsbrieven nog steeds als lesmateriaal worden gebruikt. Van zijn in 1992 als boek uitgebrachte proefschrift 'Vaderland verdedigd 1874-1914, Plannen en opvattingen over de verdediging van Nederland' werd vroeg in ons onderzoek een exemplaar gevonden. Het vormde, samen met de monumentregisters, een stevige fundering om zelf het Stelling van Amsterdam-verhaal uit te bouwen - als website. Wim bleek erg toegankelijk en heeft sindsdien geholpen met adviezen, onderzoek-suggesties, reacties op publicaties en schouderklopjes. We hebben beeldmateriaal mogen bijdragen aan het boek 'Nederland Neutraal' (2014), wat hij respectvol netjes aanpakte.
Het lijkt mij een goed idee dat - als Maarten van Rossem het kan - Wim theatertours gaat houden over facetten van de Nederlandse militaire geschiedenis. Een college is immers ook een optreden, was tijdens de receptie te horen. Eventueel met Diederik van Vleuten en - geen woordgrapje - Bunker Theaterproducties? Van Koninklijke Militaire Academie naar Koninklijk Theater Carré? Nee, doe toch maar niet. Dan heeft hij nog geen tijd voor een rustig kopje koffie op een fort aan de oever van de Vecht. We bedanken hem voor zijn inzet en medewerking in het verleden, wensen Wim vooral een leuk en lang pensioen en hopen contact met hem te houden. Wim Klinkert in Collectie DStvA
|
Les over de Stelling van Amsterdam bij VolksuniversiteitTekst: Volksuniversiteit Amsterdam. Wederom staat bij de Volksuniversiteit Amsterdam een uitgebreide lezing over de Stelling van Amsterdam op het lesprogramma. Deze vindt plaats op 11 maart aanstaande en wordt weer door René Ros verzorgd en iedereen kan deelnemen.
In de Vestingwet 1874 werden onze verdedigingslinies wettelijk vastgelegd waaronder een geheel nieuwe linie rond Amsterdam. Water vormde de eerste en belangrijkste verdediging en vervolgens verschenen forten op de plaatsen waar het water onvoldoende een barrière vormde. Maar zonder voldoende voeding en materiaal zou een vijand nooit lang te weerstaan zijn en ook daaraan is veel geld en aandacht besteed. Tijdens de Eerste Wereldoorlog beleefde de Stelling van Amsterdam haar hoogtepunt toen duizenden militairen, veelal oudere dienstplichtigen, meerdere jaren in de forten leefden. Wie waren die militairen en wat was het doel van hun inzet en daarmee van de Stelling? Er heeft nooit een vijand voor de Stelling gestaan, maar is het daardoor nutteloos geweest? Tegenwoordig gebruiken we de Stelling als recreatiegebied en de forten voor heel verschillende doeleinden. In een multimediale presentatie maakt René Ros de vrijwel onzichtbare Stelling van Amsterdam zichtbaar. Hij voert sinds 1998 als vrijetijds-historicus archief- en veldonderzoek uit naar het militair erfgoed in de regio Amsterdam. De les duurt 1,5 uur en vindt op 11 maart as. vanaf 19.30 uur plaats in het St. Nicolaaslyceum, Beethovenplein 2 in Amsterdam. Deelname is alleen mogelijk bij vooraf inschrijven en de kosten bedragen €21,00. Lezing De stelling van Amsterdam
|
Archief WaarderpolderTekst en foto: René Ros. Na 2024 zal ook dit jaar het Noord-Hollands Archief in Haarlem weer een aantal maal bezocht worden. Er waren al eerder veel archiefstukken geraadpleegd, maar het laatste bezoek was in 2016 geweest. De wensenlijst was wat lang geworden en er zijn in de loop der tijd ook nieuwe archieven beschikbaar gekomen. Na elk bezoek worden de resultaten verwerkt en, zodra er tijd in de agenda is, een nieuw bezoek gepland. In dit artikel de vondsten in het archief van de Waarderpolder tussen Haarlem en Penningsveer.
In het archief werden stukken gevonden over de bouw van de Inlaatduiker voor die polder, zoals gehoopt ende verwacht. Een aanvraag met een tekening uit voorjaar 1890, is van de Genie te Haarlem afkomstig. Halverwege de ochtend was de alertheid voldoende om te zien dat de situatietekening een onbekende locatie aangaf (zie afbeelding links). En wel dichtbij de doorgaande Oudeweg zodat je bij een beschieting nog enige kans hebt om het bedienen van de inlaatduiker te overleven. Echter, de inlaatduiker die nu op de provinciale monumentenlijst staat, ligt 280 meter noordelijker! Is er een vergissing gemaakt? Is de inlaatduiker ergens anders gebouwd dan in de eerste aanvraag staat aangegeven? Op de noordelijke locatie staat al vanaf de eerste bruikbare topografische kaart in 1850 een duikersymbool aangegeven. Maar dat is 40 jaar voor de aanleg van inundatiewerken en de aanvraag. Wel kan het een duiker zijn die is aangelegd voor de 'Linie van Amsterdam' (Posten van Kraijenhoff) zoals genoemd voor de "De Waardpolder" op een overzicht uit 1849 (NL-UtHUA 79-5552).
De nog aanwezige inlaatduiker, op de noordelijke van de twee locaties, moet wel de inlaatduiker van het Departement van Oorlog zijn en terecht de monumentstatus hebben. Door zware begroeiing is de inlaatduiker echter moeilijk te zien en te herkennen (zie foto rechts). In 1960 was de inlaatduiker niet meer van militair belang en wilde het polderbestuur de inlaatduiker voor één gulden overnemen. Volgens de Kadaster-gegevens is het terrein pas in 1965-1966 door Domeinen aan de gemeente Haarlem verkocht en uiteindelijk eigendom van het Hoogheemraadschap van Rijnland. Om het nog complexer te maken is er ook een aanvraag door de Genie in 1920, voor de bouw van een inlaatduiker die nog noordelijker ligt dan alle die hier al genoemd zijn. Op topografische kaarten staat de inlaatduiker niet aangegeven. En de kadastrale percelen zijn in het Kadaster-archief aangetroffen, maar zijn nooit eigendom van de Staat geweest. Er is ook geen verdere correspondentie over, zodat we moeten aannemen dat deze inlaatduiker nooit gebouwd is. Die percelen aan de oever van Mooie Nel, achter de rioolwaterzuivering, zijn tegenwoordig niet meer te herkennen. Tenslotte, ook de Waarderpolder is van 1944 tot 1945 door de Duitse bezetter geïnundeerd. Daardoor verzwakte de kade zodanig dat men zich genoodzaakt zag om in november 1944 een regeling te treffen. Opmerkelijk is dat besloten werd dat op diverse plaatsen vuilnis uit Haarlem gebruikt mocht worden om de kade te versterken. Bijkomend voordeel was dat het minder schaarse brandstof vereiste om het vuilnis de stad uit te rijden... Laten we maar aannemen dat de vuilnis na de oorlog weer is afgegraven en op de vuilstort in dezelfde polder is terecht gekomen. Inlaatduiker in de Waarderpolder
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 552
Op zaterdag 17 mei aanstaande zal voor de 25ste keer in 22 jaar de geheel verzorgde, unieke dagexcursie naar een deel van de Stelling van Amsterdam plaatsvinden. We bezoeken deze keer de Vesting Muiden met haar vele gebouwen en het Fort aan het Pampus. 
Het "Vademecum voor Officieren van alle Wapenen, Ten gebruike bij het uitvoeren van werkzaamheden van verschillenden aard in tijd van oorlog" is samengesteld door J.H. Kromhout (Joachim Hendrik, 1835-1897) en door De Gebroeders van Cleef te 's-Gravenhage in 1883 uitgegeven. Het is vooral een handleiding met afmetingen, hellinghoeken, gewicht van te gebruiken spijkers, enzovoort.
Met dezelfde methode van een schuit met een opbouw, worden ook een "drijvend hospitaal" en "schuit tot ziekenvervoer" getekend en beschreven. Maar ook "gewapende uitlegger" voor één stuk geschut van 8 of 12 cM. met respectievelijk 6 of 12 man bemanning à 90 kg. Drie soorten Amsterdamsche zolderschuiten kregen een houten borstwering aan drie zijden, met ruimte voor munitie.
Zoals je zult begrijpen, vraagt het maken en in de lucht houden van deze omvangrijke website vele honderden uren vrije tijd. Jouw donatie is cruciaal om de directe kosten van deze private website te dragen om het in de lucht te houden, onafhankelijk van overheden. Met als doel om kennis, bekendheid en bewustzijn over de geschiedenis van militair erfgoed te bevorderen. 
Ik mocht in 1997 ervaren hoe Steve Jobs, grondlegger van Apple (Computer) Inc., bij zijn terugkeer op een podium in San Francisco een verhaal opbouwde en bracht. In 2007 had ik een soortgelijke ervaring met Wim Klinkert. Hij was werkzaam bij de Nederlandse Defensie Academie (NLDA), de KMA was zijn uitvalsbasis. Hij heeft ook jarenlang colleges Militaire Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam gegeven. En hij heeft een lange lijst van publicaties over verschillende onderwerpen op zijn naam staan.
In zijn afscheidscollege onderzocht Klinkert hoe het militair historisch voorbeeld gebruikt kan worden om gebrek aan oorlogservaring te compenseren. Omdat oorlogsvoering niet op vaste beginselen en wetten rust, moet daarvoor inzicht in menselijk handelen verkregen worden. Hij gebruikte de gewijzigde inzichten over het grootschalige bombardement van Caen (Fr.) op 7 juli 1944 als illustratief voorbeeld. "Tijden veranderen en inzichten en kennis veranderen mee" door onderzoek van primaire bronnen. Dat is een boodschap die wij in fortenland ook ter harte moeten nemen.
Volksuniversiteit Amsterdam heeft een bijzondere band met de Stelling van Amsterdam - in 1913 werden er cursussen op de forten verzorgd, om "de stemming opgewekt te houden en demoralisatie tegen te gaan". In deze lezing vertelt René Ros je over de 43 forten en batterijen rond de hoofdstad. De lezing is ook leerzaam en interessant voor gidsen en andere fortbetrokkenen!
De Waarderpolder is een polder ten noordwesten van het Fort bij Penningsveer, tussen het Spaarne en de Liede & Mooie Nel. Driekwart is nu industrieterrein en het resterende deel is verdeeld tussen Teletubbie-heuvels van de voormalige vuilstort, een rioolwaterzuivering en een recreatiegebiedje. In het recreatiegebiedje ben je een vreemde eend in de bijt, als je er zonder een hond loopt. Ook de Veerpolder, ten zuiden van de Waarderpolder, is industrieterrein en recreatiegebiedje. Maar ooit waren beide polders grotendeels bestemd om in oorlogstijd te inunderen.