Het Nederland van 1874 was dun bevolkt met circa 3,8 miljoen inwoners (in 1912 zes miljoen, 16 miljoen in 2002) en had eigenlijk net de Bataafs-Franse Tijd (1795-1813) achter de rug en Napoleon (1769-1821) weggewerkt. Thorbecke, de man achter de huidige grondwet, was twee jaar eerder overleden, Koning Willem III (reg. 1849-1890) moest nog wennen aan zijn ceremoniële rol en de slavernij was net afgeschaft (1863). De industriële revolutie begon: elk jaar kwamen er zo'n 160 stoommachines in Nederland bij.
Een aantal grote meren rond Amsterdam waren inmiddels drooggelegd, zoals de Haarlemmermeer (1852) en het IJ (1872). Ook werd van 1865 tot en met 1876 het Noordzeekanaal aangelegd. Het IJsselmeer was toen nog de zoute Zuiderzee (Afsluitdijk in 1932), vliegtuigen waren er nog niet (Gebroeders Wright vlogen in 1903), treinen reden op steenkool (1839-1958), plaatsen hadden nog hun eigen tijd (tot 1909) en het Internet liet nog een eeuw op zich wachten.
|
| De voormalige Sint Anthoniespoort. Nu bekend naar de latere functie als waag. (Foto: © René Ros, 2008) |
Amsterdam is vermoedelijk rond het jaar 1000 ontstaan op de oever van de rivier Amstel. Omstreeks 1275 moet een kasteel zijn gebouwd dat al rond 1300 is gesloopt. In 1346 werden stadswallen met palissaden en drie poorthuizen rond de stad van 1.000 inwoners aangelegd die in 1380 en 1425 zijn uitgebreid. Van deze allervroegste stadswallen zijn geen restanten meer aanwezig.
In 1481 begon de bouw van de eerste stenen stadsmuur, met imposante torens en poorten, die rond 1494 gereed zou zijn en de Hollandse stad beschermde tegen de Utrechters en de Geldersen. Toen was de stadsmuur al verouderd door de introductie van buskruit. Van deze stadsmuur bestaan nog meerdere onderdelen zoals de Schreierstoren, de St. Anthoniespoort (Waag), Montelbaanstoren en deels de Regulierspoort (Munttoren).
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen het Spaanse Rijk (1568-1648) werd in Amsterdam het katholieke, en dus Spaansgezinde, stadsbestuur in 1578 afgezet. Technisch gezien voldeed de stadsmuur blijkbaar nog maar door de toenemende bevolking werd tussen 1609-1613 en 1658-1663 een nieuwe omwalling volgens de laatste vestingbouwkundige inzichten aangelegd. Amsterdam werd een vestingstad met aarden wallen waarin 26 vooruitstekende bastions en een brede gracht. Die gracht is nog herkenbaar als de Singelgracht, met golvingen waar de bastions lagen. Alleen het bastion Haarlem is nog goed herkenbaar en in de afgelopen decennia zijn ondergrondse restanten gevonden.
De bolwerken zijn verdwenen omdat de Singelgracht tussen de bastions werd aangeplempt. Zowel het gebouw van De Nederlandsche Bank als de Oranje-Nassau Kazerne zijn op deze aangeplempte grond gebouwd.
In 1629 kwamen de troepen van de Spaanse legeraanvoerder Montecuculi Amsterdam ontzetten. De posten en inundaties werden voorbereid maar een aanval vond niet plaats. In 1650 wilde stadhouder Willem II een staatsgreep in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden plegen maar de aanval op Amsterdam mislukte. Over een Amsterdamse verdedigingslinie is niets bekend.
De Republiek onderging een rampjaar toen in 1672 Frankrijk en Engeland en de bisdommen Keulen en Münster de oorlog verklaarden en het land binnenvielen. Aanvullend op de stadswallen werd een waterlinie ingericht op 1,5-3 km voor de stad. De Fransen slaagden er echter niet in voor de stad te komen en het bleef beperkt tot de voorbereidingen.
Tussen 1839 en 1848 werd de stad als vesting opgeheven en ontmanteld.
Vestingsteden waren al als permanente werken aangelegd, maar verdedigingslinies werden aanvankelijk alleen aangelegd wanneer er een oorlog uitbrak. Het kon wel maanden duren voordat de vijandelijkheden daadwerkelijk begonnen.
De eerste keer dat een verdedigingslinie rond Amsterdam werd ingericht was in 1629 toen Graaf van den Berg, in een poging om Prins Frederik Hendrik van het beleg van 's Hertogenbosch af te leiden, richting Holland trok. Op zijn beurt werd de graaf zelf door een tegenaanval genoodzaakt uit Amersfoort, waar hij voor de Utrechtsche Linie - die toen al het tracé van de Nieuwe Hollandse Waterlinie volgde - stond. Amsterdam steunde de vestingen langs de IJssel en Zuiderzee maar trof ook dichterbij maatregelen door inundaties voor te bereiden. Deze bleken echter niet nodig.
Toen in 1672 de Fransen voor de (Oude) Hollandse Waterlinie stonden en deze bij Woerden over de bevroren inundaties doorbraken, werden de inundaties ten zuiden van het IJ rond Amsterdam gesteld. Op de Zuiderzee kruisten oorlogsschepen om een aanval uit die richting te voorkomen.
De posten die de accessen moesten verdedigen lagen op ca. 1,5 tot 3 km van de stad. De stad Amsterdam was toen nog voorzien van een omwalling en poorten waaraan prompt enig herstel werd uitgevoerd. Wederom was de inspanning niet nodig omdat de dooi inviel en de Fransen zich terugtrokken.
De Pruisen vielen in 1787 het land binnen en Amsterdam, als zetel van de Patriotten, werd door inundaties en posten gedekt (zie Patriotten). De inundaties hadden een grote overeenkomst met die van 1672. De posten op de accessen lagen nu echter op 3 tot 9 km afstand van de stadsomwalling. De Pruisen landden met boten via het acces Haarlemmermeer bij Sloten en Nieuwe Meer waarna ze de posten bij Halfweg en Amstelveen in de rug konden aanvallen. De werken waren niet aan de keelzijde afgesloten en de gehele verdediging moest worden opgegeven.
Op 27 augustus 1799 landden de Engelsen en Russen op een strand van de Bataafse Republiek bij het Noord-Hollandse Julianadorp. Het was de eerste keer dat Amsterdam vanuit het noorden werd aangevallen.
Er werd een 26 km lange polderstelling ingericht, de "Linie van Noord-Holland", met een aparte linie door de duinen naar Wijk aan Zee. De polderstelling vormde de voorganger van het noordelijk deel van de Stelling.
De inundaties werden door 3.000 tot 4.000 manschappen bewaakt. De rest, 22.000 manschappen, was in de duinen opgesteld. De aanval van de Engelsen en Russen was zoals verwacht op de duin- en geestgronden gericht en kon met een gevecht bij Castricum worden afgeslagen waarna de verslagene zich terugtrok.
Naar mate de oorlogsvoering sneller ging verlopen en het aanleggen van verdedigingswerken meer tijd ging kosten, moesten al in vredestijd voorbereidingen getroffen worden.
|
| Een buitendijkse wal als restant van Post 11, de Kustbatterij bij Durgerdam. (Foto: © René Ros, 2002) |
In het voorjaar van 1800 werd een nieuwe Engelse aanval gevreesd. Ter versterking van het front door de duinen werden ten noorden van Beverwijk drie rijen verschillende lunetten aangelegd met nog eens drie redouten nabij de Noordzee, 58 in totaal. De lunetten verstuifden en kostte veel onderhoud waarna verwaarlozing volgde. Deze linie werd later "Linie van Beverwijk" genoemd.
In 1805 vreesde de Bataafse Republiek wederom een nieuwe Engelse inval terwijl de eigen troepen elders onder Napoleon streden. Mede daarom werd in 1809 en 1810 een inundatiestelling aangelegd die tegenwoordig de naam "Posten van Kraijenhoff" draagt.
In de eerste plannen voor de Stelling wilde men deze posten en inundaties verbeteren. Later werd besloten om een geheel nieuwe verdedigingsring op een grotere afstand van Amsterdam aan te leggen. Plannen om van de posten een tweede verdedigingslinie van de Stelling te maken zijn nooit uitgevoerd alhoewel ze nog wel lang in 's rijks eigendom zijn gebleven.
|
|
| Het Koninkrijk der Nederlanden en zijn grenzen: de Nederlands-Belgische grens, paal 4 bij Vaals. Het jaartal op de paal is 1843, 30 jaar na het ontstaan van het Koninkrijk en 3 jaar na de afscheiding van België. (Foto: © René Ros, 1998) |
Vooral na de afscheiding van België wilde het kleine Nederland zich, als bufferstaat tussen de grootmachten Engeland, Frankrijk en Pruisen/Duitsland, zo afzijdig mogelijk houden van de Europese politiek en de bijbehorende spanningen. Door het opzetten van een krijgsmacht wilde men deze neutraliteit politiek kracht bij zetten maar er werd juist bezuinigd. De Pruisische uitbreidingsdrift en de Franse interesse in België baarden Nederland zorgen.
| Staatshoofd van het Koninkrijk der Nederlanden | ||||
|---|---|---|---|---|
| Periode | Naam | Leven | ||
| 1813 | 1840 | Koning Willem I | 1772 | 1843 |
| 1840 | 1849 | Koning Willem II | 1792 | 1849 |
| 1849 | 1890 | Koning Willem III | 1817 | 1890 |
| 1890 | 1898 | Koningin Emma (regentes) | 1858 | 1934 |
| 1898 | 1948 | Koningin Wilhelmina | 1880 | 1962 |
| 1948 | 1980 | Koningin Juliana | 1909 | 2004 |
| 1980 | 2013 | Koningin Beatrix | 1938 | - |
| 2013 | - | Koning Willem-Alexander | 1967 | - |
De Frans-Pruisische oorlog van 1870-1871 en het gebruik daarin van modern, krachtig geschut, veroorzaakte een bezorgdheid om de eigen zwakke verdediging. Dit leidde tot de Wet tot regeling en voltooiing van het vestingstelsel (Vestingwet) van 1874 waarin werd bepaald dat er een Stelling van Amsterdam zou komen. Ook werd vastgelegd dat een aantal andere verdedigingswerken verbeterd of nieuw gebouwd zou worden. Al vanaf 1800 waren er plannen gesmeed maar de Frans-Pruisische (Duitse) Oorlog leidde pas tot serieuze regeringsvoorstellen. De plannen die genoemd werden in de Vestingwet zouden binnen acht jaar, dus voor 1883, gereed moeten zijn.
Het opkomende Duitsland werd rond 1880 als grootste bedreiging gezien omdat het Duitse leger in vredessterkte het Nederlandse leger op oorlogssterkte zou kunnen verslaan. De Duitse garnizoenen lagen dicht bij de grens en konden de Nederlandse mobilisatie verhinderen. In de oorlogsplannen van de grootmachten Frankrijk en Engeland kwam Nederland helemaal niet voor...
Pas in april 1896 werd, zeven jaar na het eerste voorstel, de Inundatiewet van kracht. Hierin werd het stellen van inundaties, de beschadiging van particuliere eigendommen en de schadevergoeding daarvan wettelijk geregeld.
De aanleg van de Stelling vond niet zonder discussie plaats. Voor, tijdens en na de bouw waren er personen die vonden dat forten en vestingen (de dode weermiddelen) ouderwets waren en het geld besteed moest worden aan de soldaten in een Veldleger (de levende weermiddelen). Middels publicaties probeerde ook het officierskorps invloed uit te oefenen op het maatschappelijke draagvlak en de besluitvorming, zie 'Officierskorps over de vestingbouw'. Door de regering en het parlement werd echter voor beide gekozen.
Er waren verschillende voorstellen voor de aanleg van de Stelling van Amsterdam. Elk voorstel met een eigen variatie op afstand tot de stad, aansluiting op de Nieuwe Hollandse Waterlinie (Weesp, Nieuwersluis), aantal en soort forten of helemaal geen forten enzovoort. Maar ook of de kustverdediging erbij betrokken moest worden en welke taak de Koninklijke Marine zou moeten krijgen. De Marine verbouwde van 1857 tot 1862 enkele verouderde houten zeilschepen tot drijvende gepantserde batterijen waarvan er ook één bij Durgerdam had moeten komen maar dit is nooit gerealiseerd.
De Zuiderzee was vanaf het begin één van de zwakke punten maar met twee kustbatterijen en de Marine werd een fort bij de vaargeul Pampus overbodig geacht. Bovendien zou de inpoldering van de Zuiderzee toch snel een feit zijn, dachten sommigen.
Er zijn ook vele ontwerpen gemaakt welke nog sterk leken op de oudere forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: met bastions, een lunet etc. Een ontwerp uit 1879 voor flankerende koepelbatterijen bij Kruisdorp (het huidige Hoofddorp) en Uitgeest voorzag in een fort met een lunet omringd door een gracht, voorzien van een bakstenen kazerne met daarin een pantserkoepel. Na schietproeven bij Schoorl kwam men uiteindelijk op het model van betonnen forten.
De proviandering en de zelfvoorziening van de Stelling was vanaf het begin een probleem. Als compromis tussen de Haarlemmermeerpolder geheel of niet inunderen (afstand tot de stad versus landbouwgronden) besloot men later het half-om-half te doen. In het noorden bestond een soortgelijk probleem met de Beemster-polder.
Ook vanwege het behoud van landbouwgrond waren er verschillende voorstellen voor permanente vleugeluitbreidingen naar zee. De voorstellen varieerden in de afstand waarop ten noorden en ten zuiden van het Noordzeekanaal een reeks van forten tussen de kust en de kringstelling zou worden aangelegd.
Daardoor zou niet onmiddellijk voor de isolatie in de kringstelling gekozen worden, wat ten goede kon komen van het moreel en de voedselvoorziening, werd het duingebied behouden voor onder andere offensieve acties en het behoud van de sluizen, haven en het Fort bij IJmuiden.
Strategisch gezien kon een vijandige landing op de kust de forten wel in de rug aanvallen maar een landing werd ook onwaarschijnlijker en het zwakke Westfront zou dan als tweede linie fungeren. De kosten voor de forten waren wel een groot nadeel evenals het grotere aantal manschappen dat nodig was. In 1893 werd voorgesteld om eerst de kringstelling te bouwen en pas daarna aan de vleugeluitbreiding te werken.
De plannen besloegen verschillende regeringsperiodes en de verschillende ministers van Oorlog hadden hun eigen mening en eigen budget. Het was geen goedkoop plan, zelfs de goedkoopste niet, maar er moest wel voldoende besteed worden om een beleg van een half jaar met een miljoen mensen mogelijk te maken. In ieder geval werd er een begin gemaakt met de bouw; zie hoofdstuk Bouw.
