Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 498

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
23ste jaargang, nummer 498, 3 maart 2021

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• De pandemie van 1918
• Online lezing over Stelling van Amsterdam
• Het heiwerk onder de stenen beer bij Spaarndam
• De gehele Stelling fietsen
• Cornelis Uidam: van matroos tot munitieoppasser

Inleiding

Beste lezer,

Gelukkig, de sneeuw is weg en de lente komt eraan! Daarom aandacht aan twee eigen fietsroutes langs twee linies, die je natuurlijk ook in delen kan fietsen. Maar ook redelijk wat dienstberichten en weer een aankondiging voor een lezing.
Inhoudelijk beginnen we met een artikel over de Spaanse griep aan de hand van enkele tekstfragmenten uit een groot project waar we druk mee bezig zijn. Daarnaast hebben we zelfs een gastbijdrage, over de stenen beer bij Spaarndam. De uitzwaaier gaat over een na-oorlogse fortwachter op Fort bij Uithoorn.
Volgens mij voldoende interessante informatie om de nog donkere avonden door te komen. Zeker als je gaat doorklikken!

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2021/nieuwsbrief-498/
De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 7 april verschijnen.
Wil jij een artikel over militaire historie schrijven voor deze nieuwsbrief? Of heb je tips en wensen voor artikelen? Laat het ons dan weten!

Veel leesplezier!
René Ros
https://doccentrum.stelling-amsterdam.nl/

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Dienstberichten

- Ter vervanging zijn een disclaimer en een privacy-verklaring opgesteld die voldoen aan de huidige wetgeving. Bovendien zijn ze nu duidelijk van toepassing op alle websites van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. Met dank aan het Linieteam NHW, Kenniscentrum Waterlinies en de provincie Utrecht voor hun medewerking.
Disclaimer
Privacy-verklaring

- Een van de voorwaarden die tot veel verwarring en onbegrip heeft geleid, is het gebruik van de website door commerciële partijen. In de Disclaimer is de oorspronkelijke, uitgebreide tekst te vinden, maar op de websites wordt het nu samengevat met: "Personen die meegewerkt hebben aan onze websites, onder andere door informatie bij te dragen, hebben dat gedaan in de aanname dat hun bijdrage niet commercieel geëxploiteerd zal worden. Gebruik van deze website door commerciële partijen is om die reden alleen toegestaan met voorafgaande toestemming."

- Begin februari is wederom een online lezing over de Stelling gegeven, maar deze keer exclusief voor leden van Vereniging Ons Amsterdam. Er waren maar liefst 148 deelnemers, met veel positieve reacties na afloop. Het aantal deelnemers en het aantal reacties zijn nieuwe records!

- Op de dag dat de vorige nieuwsbrief verscheen, stond een foto uit onze collectie in de krant Het Parool. In de serie Déjà vu van fotograaf Erik Klein Wolterink verschenen toen-en-nu foto's van het Marinepaleis in Amsterdam.
Déjà vu Marinepaleis

- De oproep in de vorige nieuwsbrief over oude documenten en foto's, leverde meteen al een reactie op met een aanbod van een militair zakboekje. Aanvankelijk leek die militair bovendien in de Stelling gelegerd te zijn, maar bij nadere bestudering en online archiefonderzoek bleek dat helaas geen stand te houden. Kort voor de mobilisatie 1914-1919 werd hij naar een andere eenheid overgeplaatst.

De pandemie van 1918

Tekst: René Ros.
Foto's: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam en René Ros.
Met dank aan: Otto Bodemeijer, Greetje Witte-Rang.

Lolke Rang maakte als reserve-officier de mobilisatie van 1914 tot en met 1919 mee, op onder andere Fort bij Veldhuis en Fort benoorden Spaarndam. In 1950-1952 schreef hij zijn herinneringen op en deze herinneringen zijn we nu gereed aan het maken voor publicatie. Maar een tekst van hem, over de Spaanse Griep, willen we alvast delen.

Aandacht aan de corona-pandemie wil ik in deze nieuwsbrieven eigenlijk niet schenken, daar is elders al meer dan genoeg aandacht voor. En een vergelijking met de Spaanse Griep in 1918 gaat op veel punten niet op. We mogen ons bijvoorbeeld gelukkig prijzen dat we nu weten wat een virus is, en wat we er tegen kunnen doen om veel doden te voorkomen. Angst en onzekerheid zullen overeenkomsten zijn.
Als je teksten tegenkomt waarin staat dat tegen het eind van de mobilisatie, hele forten ziek waren en ontruimd moesten worden: er zijn geen bronnen bekend dat dat door slechte huisvesting of slechte voeding kwam. Maar nu wel door de Spaanse Griep.

Een snelle zoekactie in de historische kranten levert 17 berichten in vooral juli en augustus 1918 op over zieken door 'Spaansche Griep' op de forten en in kazernes in de Stelling. De genoemde forten zijn Edam (17 zieken), Purmerend (8), Spijkerboor (onbekend), IJmuiden (onbekend), Penningsveer (onbekend), Liebrug (onbekend), Aalsmeer (50) en Uitermeer (20) op. En daarnaast ook de Artillerie-Inrichtingen (300), Marine-etablissement Kattenburg (onbekend) en het barakkenkamp Entos (180). Er zijn vermeldingen van drie dodelijke slachtoffers gevonden, waarvan één van Fort bij Edam die in het Militair Hospitaal in Amsterdam overleed. Dat is zeker geen compleet beeld. De helft van de 6,6 miljoen Nederlanders werd ziek en, volgens het CBS, zijn er 38.000 aan overleden, bijna zes op de 1.000 inwoners.
Dan volgt hieronder de beschrijving van de situatie door Lolke Rang. Weet dat hij op dat moment betrokken was bij de zes forten in de groep Halfweg.

"In 1918 brak een ellendige ziekte uit in Europa. Alle volken hadden meer dan genoeg geleden van den Duitschen oorlog. De landen om de Middellandsche Zee kregen éérst de epidemie van de Spaansche Griep.
Na drie of vier maanden kwam Nederland aan de beurt. De sterkste kerels kregen griep, met heel hoogen koortsen. Na één of twee dagen kregen ze longontsteking. In dien tijd was longontsteking bijna doodelijk.
Duizenden, duizenden Nederlanders stierven daaraan. In den tijd van longontsteking, heerschte ook de nekkramp waaraan mijn zwijgende vriend Roelof Postma bezweken is."

"Sommige forten hadden geen zieken, maar Penningsveer had de griep ellendig. Honderd man lag op zijn stroozak, eenige soldaten stierven, heel erg.
Toen was er een luitenant Roosjen op het fort. Er waren meer officieren, de helft was ziek. Kapitein Schell was toevallig vrij. Luitenant Roosjen was gelukkig gezond, die was toen fortcommandant, misschien voor dien dagen.
Hij was de broer van het Tweede Kamerlid van de A.R. partij. Er waren vijf of zes broers, bijna allen zijn door ziekte omgekomen, heel naar. Een andere broer was mijn collega in het Nederlandsch op het Gereformeerd Gymnasium.
Ik vertel het als een merkwaardig symptoom. Alle luitenants waren als de dood voor de Spaansche Griep, ze dachten alléén aan de gevreesde ziekte. Ze sliepen in, in de gedachte van de nare griep. Ze dachten alléén aan longontsteking."

Zullen de mensen over 100 jaar net zo weinig stilstaan, bij wat voor ons net zo'n een ingrijpende pandemie moet zijn geweest?

Fort bij Penningsveer
Rijks Militair Hospitaal Amsterdam
Mobilisatie Herinneringen door Lolke Rang
De sluipmoordenaar van de Eerste Wereldoorlog in Historisch Nieuwsblad 2/2018

Online lezing over Stelling van Amsterdam

Tekst en afbeelding: René Ros.

Op maandagavond 15 maart wordt een online lezing over de Stelling van Amsterdam verzorgd. Voor iedereen die de gedachten even wil verzetten of wat leuks wil doen.

Je hebt vast wel eens gehoord over de Stelling van Amsterdam, dat een van de UNESCO Werelderfgoed-monumenten van ons land is. Neem deel aan onze online-lezing als je meer wilt weten over de [43] forten en batterijen rond de hoofdstad. Misschien was een van je voorvaders wel een van de 12.500 militairen die er in de Eerste Wereldoorlog hielpen om ons land buiten een oorlog te houden?
In een multimediale presentatie maakt René Ros de vrijwel onzichtbare Stelling van Amsterdam zichtbaar. Hij voert sinds 1998 als vrijetijds-historicus archief- en veldonderzoek uit naar het militair erfgoed in de regio Amsterdam.

Om aan de lezing deel te namen moet je vooraf de GoToMeeting software installeren, via onderstaande link, of gebruik je de Google Chrome webbrowser.
Neem, vanaf 19.15 uur, deel aan de lezing met de andere link. De lezing begint om 19.30 en eindigt ongeveer om 21.00, met een korte pauze. Aanmelden is niet nodig. Noteer het alvast in je agenda.
Er zijn geen kosten verbonden aan deelname aan de lezing, maar een donatie t.b.v. de kosten wordt op prijs gesteld.

GoToMeeting software downloaden
Deelnemen aan de lezing

Het heiwerk onder de stenen beer bij Spaarndam

Tekst: Wim Koelman (Historische Werkgroep Spaarndam).
Bronnen: Noordhollands Archief, archief van Rijnland.
Afbeeldingen: Handboek prefabbeton en Noord-Hollands Archief.

Als je vanuit het dorp Spaarndam over de Slaperdijk richting Haarlem rijdt, dan passeer je een gemetselde muur met ezelsrug en daarop een ijzeren leuning. Sporadisch kunnen we de muur vanaf de fortgracht bekijken. Maar tijdens de opening van de ijsbaan op 12-14 februari 2021 was de beer goed te zien. De “coronabrug”, een tijdelijke brug als de ingang vanwege de Corona-maatregelen, lag zelfs op de zijvleugel van de beer.

De grote massieve, gemetselde beer met zijn twee zijvleugels is nog steeds zichtbaar aanwezig. Ooit was de stenen beer een onderdeel van de Posten van Kraaijenhoff: Post 4 bij Spaarndam. Aan de landzijde was een houten brug voor het verkeer, die in tijd van oorlog geopend kon worden.
In 1809 gaf de minister van Oorlog toestemming deze beer in de Slaperdijk en een beer in de Zeedijk bij Halfweg te bouwen. Het Hoogheemraadschap van Rijnland ging node akkoord vanwege het landsbelang. De aanbesteding vond plaats begin maart 1809 en het werk moest worden opgeleverd in de laatste herfstmaand (november) 1809. Jan Hammers uit Spaarndam nam het werk aan voor de somma van 41.300 gulden (vergl. 705.000 euro).

Wat mij erg fascineerde is de fundatie van de beer en zijvleugels. Er zijn 290 heipalen onder de stenen beer geslagen en de twee buitenzijvleugels worden gedragen door 89 palen. De binnenzijvleugels werden in 1825 gedeeltelijk afgebroken maar ook daar zijn 85 palen de grond ingeslagen.
De in totaal 494 heipalen werden geheid met een blok van 600 kg. en de heiploeg bestond uit 24 man. Modder, water, slik dat bemoeilijkte het werken met de Hollandse stelling. Tijdens het zware werk zong de heibaas liedjes om het gelijktijdig optrekken en laten vallen van het heiblok te bevorderen. Bijvoorbeeld: "Op en neer daar gaat ie weer, als maar op en neer". Soms wilde de heibaas wel improviseren, vooral als er vrouwelijk schoon passeerde.

Tussen de houten palen zijn drie damplankschermen geheid, elke rij 32 meter lang. Ook de vleugels kregen deze kwelschermen, samengesteld uit planken met een lengte van 2,85 meter. Zware planken van 13 cm dik en 36 cm breed, met een eigen gewicht van ongeveer 72 kg. Damplankschermen moesten voorkomen dat er kwelwater onder de fundatie van de beer en vleugels ging stromen en het bouwwerk onderloops werd.
Een houten roostervloer, met kespen en schuifbalken, zorgde voor een solide fundatie van de stenen beer en de vier vleugels. Deze houten vloer was samengesteld uit acht stuks kespen (dennenhouten balken met de afmetingen 26 bij 31 centimeters) die op de paalkoppen gelegd en vastgenageld werden. Op de kespen werden dwarsbalken gelegd van 21 bij 26 centimeters, hart op hart ±95 cm, lang ±5 meter.
Tussen deze dwarsbalken werden dikke planken aangebracht en op de dwarsbalken en het vloerhout moesten schuifbalken worden genageld. Deze schuifbalken moesten voorkomen dan de stenen beer van de houten roostervloer gedrukt kon worden door bijvoorbeeld de hoge waterstand van het IJ.

Het werken aan de fundatie van de beer was zwaar, veel is met handkracht uitgevoerd. Een houten damplank van 72 kg. naar en onder de stelling brengen. Houten balken met een gewicht van 180 kg., mannetje aan mannetje op de kespen leggen. En dat alles moest in slik en natte vette klei gedaan worden. Petje af voor de Spaarndamse aannemer Jan Hammers en zijn arbeiders.

Maar water gaat waar het niet gaan kan, de stenen beer werd toch onderloops. Op 16 december 1822 meldde opziener Kros, van Rijnland, dat de noordwest vleugel van de beer in Spaarndam lekte. Toen in 1825 de Zuiderzeedijk bij de stenen beer van Durgerdam doorbrak, is besloten de binnen- en buitenzijde aan te aarden. De brug, die naast de beer lag, werd afgebroken en het dijklichaam hersteld. De redenatie was dat het grondwerk zonodig weer te verwijderen was en kon de beer in oorlogstijd functioneren als obstakel voor een naderende vijand.

De aanbesteding vond onderhands plaats op 26 februari 1825 en het werk moest binnen 49 dagen geklaard zijn. Al op 10 april 1825 had aardwerker Gerrit Willemse uit Spaarndam bij de stenen beer in Spaarndam de brug verwijderd, gedeelten van de binnenvleugels gesloopt, het dijklichaam hersteld en een talud aan de buitenzijde van de beer aangebracht. Hij voerde het werk uit in aangenomen werk, groot 1.500 gulden (vergl. 37.700 euro). Na de inpoldering van het IJ is de aanaarding, aan de buitenzijde, tijdens de aanleg van de liniewal (1883-1886) verwijderd. Ook in 1825 klaarde deze Spaarndamse aannemer met zijn consorten het werk op tijd en voldeed aan de gestelde eisen.

Posten van Kraijenhof
Post nummer 4 bij Spaarndam
Historische Werkgroep Spaarndam

De gehele Stelling fietsen

Tekst: René Ros.
Afbeelding: Route.nl

In april 2013 heb ik als proef op de website Route.nl een fietsroute aangemaakt, zodat anderen makkelijk de hele Stelling langs kunnen fietsen. Tijd voor een opfrisbeurt en wat aandacht.

In de loop der tijd was de route in mijn vergetelheid geraakt. Onlangs herontdekte ik de route, bleek het 19.000 keer bekeken te zijn en door een onbekend aantal mensen ook echt gefietst. Voor wie niet bekend is in het gebied, is deze route erg handig.
De route is 183 kilometer lang en met alle dijken en bruggen op en af is het totaal hoogteverschil toch nog 516 meter! Drukke wegen worden zoveel mogelijk vermeden en soms betekent dat een wat langere groene route naar het volgende fort. Op dezelfde basis is er ook meteen maar een route voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie gemaakt.

Door de bouw van twee fietsbruggen is de route danig gewijzigd en kunnen Fort Hinderdam en Fort Uitermeer nu wel eenvoudig worden aangedaan. In de route worden alleen de routepunten aangegeven en de route past zich vanzelf aan als de fietspaden wijzigen.

Nu het voorjaar nadert, is het wellicht leuk om deze route te gaan fietsen? Of een deel ervan?
Op de website Route.nl kan je de route afdrukken, bewaren als GPX-route en er is ook een App om je onderweg de route te wijzen. Een link naar de route vind je hieronder, maar het staat ook rechts op elke pagina van de website. Veel fietsplezier!

Fietsroute Stelling van Amsterdam
Fietsroute Nieuwe Hollandse Waterlinie

Cornelis Uidam: van matroos tot munitieoppasser

Tekst: René Ros.
Foto's: familie Uidam.
Met dank aan: Hans Baas (vm. Koninklijke Marine), Fred Bruijn (Nederlands Instituut voor Militaire Historie), Ministerie van Defensie, Pieter Uidam, Agatha de Graaf-Uidam.

Er is zo veel geschiedenis door zo veel mensen geschreven, er komt geen einde aan. Door puur toeval trek je ergens aan een touwtje of is er ergens een aanleiding, en er is wéér een interessant verhaal. Zo ook met fortwachter Uidam van Fort bij Uithoorn. Er was al wat over hem bekend, maar het gebruik van het fort door de Stay Behind organisaties gaf de aanleiding om in zijn verhaal te duiken.

In de De Proosdijkoerier nr. 1 van 2011, uitgegeven door de Historische Vereniging De Proosdijlanden, was een interview met zijn dochter opgenomen. Naast algemene informatie over de Stelling, kwamen ook de herinneringen aan haar vader aan bod. Die herinneringen vormden het aanknopingspunt om contact met haar en haar broer op te nemen, en om wel archiefmateriaal te zoeken.
Bij het Ministerie van Defensie werd een aanvraag gedaan en heel vlot kwam er een scan van het conduite-boekje van deze marine-man boven water. Hij kwam in 1932 bij de Marine op voor zijn nummer en dat is te recent voor ander archiefmateriaal zoals stamboeken. Enkele algemene websites zoals WieWasWie.nl werden geraadpleegd voor geboorte en huwelijk. De website 'Onze Marine Vloot' bood informatie over de genoemde schepen.

Het conduite-boekje (vergelijkbaar met het zakboekje voor de Landmacht) bevatte heel veel informatie maar de echt interessante details ontbreken. Het NIMH werd gevraagd te helpen met een aantal afkortingen.
In de familie leefde de herinnering dat Uidam op 10 mei 1940 een van de bemanningsleden was die de nog onvoltooide Hr.Ms. Jacob van Heemskerck van Amsterdam naar Engeland voer. Maar het conduite-boekje zegt dat hij op 13 mei werd geplaatst op de torpedoboot Hr.Ms. Z5 die de strijd om de bruggen in Rotterdam aanging en daarna ook naar Engeland vertrok.

Pas op 3 januari 1941 werd hij op de kruiser Hr.Ms. Jacob van Heemskerck geplaatst, die toen gereed was en een complete bemanning kreeg. Na escorte gevaren te hebben in de wateren rond Ierland en Engeland vertrok het schip op 10 januari 'naar de Oost'. Het conduite-boekje maakt geen melding van havenplaatsen die aangedaan werden, maar wel het passeren van de noorderkeerkring en de zuiderkeerkring vanwege het “Tractement binnen de keerkringen” ofwel "tropen katje" betaling. Dat lijkt overeen te komen met de vaart van het schip naar Azië en Australië en vervolgens op de Middellandse Zee. Terug in Engeland kreeg hij in juli 1944 het Oorlogsherinneringskruis.

Nog in Engeland volgde hij een cursus 'demolition' (vernieling met explosieven) van twee weken. In oktober 1945 ging hij naar de Mijnenopruimingsdienst te Leiden, waar de school ervan was gevestigd. Met daarna ongetwijfeld een functie en taak om die kennis te benutten, waarschijnlijk onder andere als duiker-mijnruimer in Bremerhaven.
In 1947 verliet hij de Marine en keerde terug in zijn normale baan als burgerambtenaar (rijkswerkman) bij de Landmacht. Hij zou in januari 1951 munitieoppasser bij 580 Munitiedepotcompagnie zijn geworden. Die eenheid maakte onder andere gebruik van een aantal forten, waaronder Fort bij Uithoorn. In 1960 kwam hij daar ook te wonen, tot zijn vertrek in 1975.
Ik ben er van overtuigd dat hij geweten heeft van het medegebruik van het fort door de Stay Behind organisatie Operaties. Waarschijnlijk is hij de persoon die in mijn publicatie 'Beste Nederlanders' over Operaties, met de dienstnaam Peelen wordt aangeduid. Er zijn nog twee andere fortwachters die daarvoor in aanmerking komen, en het onderzoek naar hen loopt nog.

Uiteraard is deze en meer informatie opgenomen in een nieuwe biografie. Over de oorlogsveteraan die ook op het fort altijd op zijn hoede was. Cornelis Uidam overleed in 1986 op 74-jarige leeftijd.

Fortwachter Uidam (nieuw)
Beste Nederlanders
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck op website Onze Marine Vloot