Naast de vaarwegen waren de spoorwegen de belangrijkste verkeerswegen. De auto en vrachtauto waren nog amper in gebruik, zelfs bij het leger.
De spoorwegen werden niet alleen tijdens de mobilisaties ingezet maar zorgden ook voor het normale personen- en vrachtvervoer bij het leger. Daarnaast vormden de spoorwegen ook een (vermeend?) probleem als deze de verdedigingslijn doorsneed. Forten werden aangelegd nabij bestaande spoorwegen en nieuwe spoorwegen moesten langs bestaande forten lopen. Er waren diverse baanvakken binnen de Stelling waarbij het tracé van een aantal lokale spoorwegen precies binnen de Stelling lag, zoals het baanvak Aalsmeer - Hoofddorp - Haarlem.
|
| De spoorlijn Amsterdam - Amersfoort in het schootsveld van Fort Uitermeer. De groepsschuilplaatsen liggen bij de toegang tot het Naardermeer. (Foto: © René Ros, 2011) |
Omdat het Nederlandse leger gericht was op de verdediging had men voornamelijk aandacht voor de nadelen die de spoorwegen op de verdediging hadden en de invloed op het te verdedigen terrein. Zo vormden de spoorwegen nieuwe accessen in de linies en beïnvloedden de dijklichamen de inundaties. Er kwamen strenge voorschriften en kon van de spoorwegmaatschappij bedongen worden dat deze geld beschikbaar stelde voor aanvullende verdediging zoals voor het bouwen van een fort of het aanbrengen van mijnkamers om een brug te kunnen vernietigen. In veel gevallen bepaalden de behoudende militairen de tracering van de spoorwegen die in die tijd, 1839 tot ca. 1900, werden aangelegd. De hoge extra kosten leidden ertoe dat een spoorweg niet werd aangelegd of er werd een alternatieve route gekozen.
Zo is het geen toeval dat de spoorlijn Hilversum - Amsterdam, na recht op de Vesting Naarden aangelopen te zijn, over enkele kilometers recht op Fort Uitermeer en daarna Vesting Weesp aanloopt en pas 500 meter ervoor richting Amsterdam afbuigt. Al voor 1940 is het tracé aangepast en maakt het een minder scherpe bocht.
Voor een ander baanvak, Uitgeest - Beverwijk, eiste het Leger dat het dijklichaam verlaagd werd. Het baanvak ligt sinds 1893 vlak boven het maaiveld en niet op een dijk. Bovendien was er bij Beverwijk een doorgang met schotbalken in de St. Aagtendijk nodig. De Velserspoorbrug even verderop werd op een aparte wijze gebruikt door twee kazematten in de pijlers te bouwen.
Om te voorkomen dat in geval van oorlog een trein van verre op een hoog brugtalud was te zien, moesten bruggen ook laag zijn. De spoorbrug over de Ringvaart bij Aalsmeer moest echter voldoende doorvaarthoogte hebben en daarom werd ernaast in een aparte berm voor een lage noodbrug voorzien.
Het gebruik van de spoorwegen voor aanvallende acties kwam veel minder aan bod. Eigenlijk pas nadat de Pruisen de spoorwegen met succes voor troepentransport gebruikten. De diverse spoorwegmaatschappijen in Nederland werden verplicht om een zeker aantal wagons in te richten voor het vervoer van troepen en materieel, m.n. cavalerie en rijdende artillerie.
De staatscommissie van 1901 die verbeteringen aan het spoorwegstelsel rond Amsterdam onderzocht en onder andere pleitte voor een ringspoor, onderlangs Amsterdam schrijft: "De belangen der landsverdediging worden mede door den aanleg van deze gordelspoorwegen bevorderd, omdat zij gemakkelijke verplaatsing van troepen en materieel in de hand werken."
|
| Het voormalige station Vijfhuizen nabij Fort bij Vijfhuizen. (Foto: © René Ros, 2000) |
Hieronder volgt een overzicht van de baanvakken in het Stellinggebied, zowel daarbinnen als enkele in het voorterrein. Zij speelden een rol in de bevoorrading van de troepen in het veld en in de forten zoals blijkt uit het verslag Fortmanoeuvres 1912. Onder het overzicht volgen de pagina's uit het spoorboekje van 1932 met de treindiensten die op de baanvakken werden gereden: om een indruk van de route en stations te geven.
Het baanvak Aalsmeer - Alphen a/d Rijn is nooit aangelegd omdat deze door de drooggelegde Westeinderplassen moest lopen. Deze plassen zijn nog steeds niet ingepolderd. Het plan daarvoor had wel tot gevolg dat Aalsmeer een kopstation kreeg.
De baanvakken Amsterdam - Aalsmeer en Amsterdam - Uithoorn werden tussen augustus 1914 en januari 1916 zelfs door de Spoorwegcompagnie van de Landmacht aangelegd. Aan het baanvak Uithoorn - Nieuwersluis werd ook hulp geboden.
Zie ook Haarlemmermeerspoorlijnen.
Overzicht Spoorbaanvakken StellinggebiedHoofd- en lokaalspoorwegen behoudens verbindingsstukken in Amsterdam. |
|||
| Baanvak | Dienst geopend | Dienst gestaakt | Acces bewaking |
|---|---|---|---|
| Amsterdam - Haarlem | 20 sep. 1839 | Fort bij de Liebrug | |
| Amsterdam - Utrecht | 18 dec. 1843 | Fort bij Abcoude | |
| Haarlem - Uitgeest | 1 mei 1867 | o.a. schootsveld Fort bij Veldhuis | |
| Uitgeest - Zaandam | 1 nov. 1869 | Fort aan Den Ham | |
| Amsterdam - Hilversum - Amersfoort | 10 juni 1874 | Fort Uitermeer, Vesting Weesp | |
| Zaandam - Amsterdam (Willemspoor) | 15 mei 1878 | - | |
| Zaandam - Hoorn | 20 mei 1884 | Fort bij Kwadijk | |
| Kwadijk-Edam - Edam - Volendam *** | 1 mei 1906 | 15 mei 1933 30 sep. 1956 |
- |
| Hoofddorp - Haarlem ** | 3 aug. 1912 | 1 jan. 1936 / 1 juli 1936 |
Fort bij Vijfhuizen |
| Hoofddorp - Aalsmeer **** | 3 aug. 1912 | 9 juni 1943 15 dec. 1953 |
- |
| Hoofddorp - Leiden | 3 aug. 1912 | 1 jan 1936 | Fort bij Hoofddorp |
| Aalsmeer - Uithoorn * | 1 juli 1914 | 6 okt. 1935 2 sep. 1972 |
- |
| Aalsmeer - Amsterdam (Haarlemmermeerstation, vh. Willemspark) ** | 1 mei 1915 | 3 sep. 1950 28 mei 1972 |
- |
| Amsterdam - Bovenkerk - Uithoorn * | 1 mei 1915 | 3 sep. 1950 1986? |
- |
| Uithoorn - Alphen a/d Rijn | 1 aug. 1915 | 1 jan. 1936 | Fort bij Uithoorn |
| Uithoorn - Nieuwersluis-Loenen ** | 1 dec. 1915 | 3 sep. 1950 1986? |
Fort bij Uithoorn |
| Nieuwveen - Ter Aar (aftakking Uithoorn - Alphen a/d Rijn) | 2 jan. 1918 | 1 jan. 1936 | - |
| Indien accesbewaking ontbreekt, dan ligt het baanvak geheel binnen de hoofdverdedigingslijn of in het inundatiegebied. Bij enkele baanvakken buiten de hoofdverdedigingslijn wordt vermeldt in welk schootsveld het baanvak ligt. * reizigersdienst gestaakt, goederendienst in stand gebleven tot onbekende datum. ** reizigersdienst gestaakt, goederendienst in stand gebleven tot tweede datum. *** reizigersdienst (en goederendienst?) gestaakt op baanvak Kwadijk-Edam - Edam op eerste datum, reizigersdienst Edam - Volendam (NZH) in stand gebleven tot tweede datum. **** dienst Hoofddorp - Aalsmeerderweg op eerste datum, dienst Aalsmeerderweg op tweede datum opgeheven. (Hoofdbron: Geschiedenis der Nederlandse Spoorwegen 1832-1938, aanvullingen: NS-Discussies mailinglist, m.n. Bart Peters.) |
|||
