Door de hervormingsgezinde Patriotten is in 1787 een waterlinie rond Amsterdam aangelegd.
Deze waterlinie was ter verdediging tegen een Pruisisch leger uit het oosten en zuiden die het gezag van de Stadhouder Willem V wilden herstellen.
De onderstaande satellietfoto is, wat betreft de wateroppervlakten, geretoucheerd om de situatie van 1787 weer te geven.
De rode lijnen geven de opmarsroutes van de Pruisen vanaf 30 september 1787 aan. Indien de lijn over een batterij (witte punt) gaat, werd de batterij overwonnen.
* locatie nog herkenbaar in het terrein en niet gebruikt voor de latere Posten van Kraijenhoff of Stelling van Amsterdam.
Dit overzicht omvat de posten bij Amsterdam, die op 1 oktober 1787 zijn aangevallen, niet de vestingen en forten die eerder tijdens de Pruisische expeditie zijn aangevallen en veroverd.
Nadat de Nederlandse gewesten in 1568 in opstand waren gekomen tegen hun landsheer, de Spaanse koning Filiips II (de Tachtigjarige oorlog 1568-1648) riepen zij in 1581 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uit. Onder opperbestuur van een stadhouder verwierf de republiek in de 17de-eeuw grote politieke en economische macht (de Gouden Eeuw). Door de Franse Inval in 1794 kwam er een eind aan deze losse statenbond.
Vanaf 1781 ontstond er een protest tegen (erf)stadhouder Willem V (1748-1806) onder andere omdat de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) slecht verliep. Ook was er kritiek op het gezagssysteem waarbij de Stadhouder regeerders kon aanstellen van staten (terwijl de Stadhouder feitelijk dienaar van de staten was) en steden. De hervormingsgezinden, de Patriotten (vaderlandslievenden), wensten meer democratie. Toen de Stadhouder in 1785 het garnizoenscommando in Den Haag werd ontnomen, vertrok hij naar Nijmegen.
De scheiding tussen Stadhouderlijken (ookwel Orangisten) en Patriotten werd steeds sterker en bracht het land op de rand van een burgeroorlog. Sinds 1781 waren er Patriottische vrijkorpsen ontstaan, bewapend met geweren en soms kanonnen. In augustus 1786 werden ze zelfs met een staatsgreep uit de Staten van Utrecht verbannen.
Door petities werd getracht de politiek te democratiseren. De patriotgezinde Gelderse plaatsen Elbrug en Hattum negeerden in 1786 stadhouderlijke besluiten over respectievelijk een verbod op het uitvoeren van die petities en een raadsbenoeming. Een eerste gewapende strijd werd onvermijdelijk maar de Patriottische vrijkorpsen vluchtten voor de Stadhouderlijke troepen.
De invloedrijke Staten van Holland riepen de door hen betaalde troepen terug naar het eigen grondgebied. Die troepen vormden vanaf 12 september 1786 het Hollands cordon tegenover de Stadhouderlijke troepen die vervolgens een Utrechts cordon opstelden. Stadhouder Willem V riep daarna op hem als commandant van het Haagse garnizoen te herstellen en het Hollands cordon op te heffen, en feitelijk tot het aftreden van de Patriotten.
Het Hollands cordon bleef, maar liep langzaam leeg en werd door een op 12 juni 1787 opgerichte Commissie van Defensie te Woerden met vrijkorpsen en vrijwilligers aangevuld, ook vanuit Amsterdam. De Patriotten hadden, volgens de Pruisen, ongeveer 20.000 man onder de wapenen.
De verdediging van de stad Amsterdam zelf kwam in handen van de Commissie tot het Defensiewezen. Een voorstel uit voorjaar 1787, tot verbeteringen van de stadswallen en oprichting van een korps van 300 artilleristen, werd door een vrijwel Patriottisch stadsbestuur goedgekeurd.
Op 29, 30 en 31 mei 1787 vonden omvangrijke rellen en plunderingen tussen Patriotten en Stadhouderlijken in Amsterdam plaats. Het door de commissie neerslaan hiervan was goed voor het moraal van de Patriotten.
Beide partijen waren niet inschikkelijk en door besluiteloosheid zag Willem V weinig mogelijkheden tot ordeherstel. Ofwel terugkeren naar Den Haag en met hulp van de Stadhouderlijken herstel als garnizoenscommandant en een politiek besluit van de Staten-Generaal tegen de Patriottische provincies Holland en Utrecht. Ofwel buitenlandse militaire hulp van Pruisen, een machtig koninkrijk in het huidige Noord-Duitsland en Polen. De Patriotten vonden dat laatste onwaarschijnlijk, mede omdat zij geloofden dat Frankrijk hen dan te hulp zou schieten. De Patriotten bleven op Franse hulp hopen maar uit angst voor interventie door Engeland zagen de Fransen er van af.
Willem V voelde er niet voor naar Den Haag te gaan, maar zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen besloot te gaan. De Patriotten waren bewust op de hoogte gebracht van haar reis en de route. Op 28 juni werd ze bij Haastrecht tegengehouden, en in Goejanverwellesluis (nu Hekendorp) vastgehouden in afwachting van een besluit van de Staten van Holland om verder te mogen reizen. Ze keerde echter terug naar Nijmegen en beklaagde zich bij haar broer, Koning Frederik II van Pruisen, over de aangedane belediging. Die eiste op 17 augustus om haar door te laten reizen en het straffen van de verantwoordelijken. Al op 6 juli liet hij een leger van 25.000 man bij Kleef (Kleve) verzamelen.
Ondertussen werd door Holland en Utrecht gewerkt aan de Utrechtse Linie (de latere Nieuwe Hollandse Waterlinie) en de Hollandse Linie erachter (de Oude Hollandse Waterlinie). En door Amsterdam aan een linie ter bescherming van de eigen stad.
Op 19 juni 1787 stelde Amsterdam de aanleg van batterijen bij Halfweg en de Overtoom aan de Commissie van Defensie voor, die onmiddellijk toestemming gaf. Tien dagen later volgden plannen voor Diemerdam en de Amsterdamseweg.
De verdediging ging men voor de stadswallen voeren, maar de eerste posten kwamen vlakbij de stad. Zodoende werden enkele posten later overbodig maar toch aangelegd en bemand.
Waar (zand)wegen tussen de geïnundeerde polders voerden, de zeven accessen, werden posten aangelegd. De posten lagen ten zuiden van het IJ, op maximaal 7 tot 10 kilometer van de stad.
Alle posten waren voorzien van een aarden batterij met artillerie, meestal met een wal voor infanterie. Vrijwel altijd voorzien van doorgravingen en verhakkingen als versperringen in de (dijk)wegen.
Met patrouilleschepen werd het IJ en de Zuiderzee (nu IJsselmeer) bewaakt en een handelsblokkade opgeworpen.
De acces Haarlemmermeer moest bewaakt worden door twaalf gewapende schepen die op 15 september via Spaarndam naar de Haarlemmermeer werden gestuurd. Haarlem verhinderde doorvaart, mogelijk uit angst. Daarom werden extra posten bij Kastenbrug en de Koenekade aangelegd tegen een landing.
De Pruisen hadden geen zekerheid over de bewaking van de Haarlemmermeer. Wel vonden zij na afloop bij de Overtoom een onvoltooide drijvende geschutsopstelling voor 12 zesponders voor de verdediging van de Haarlemmermeer.
Al op 7 september was men begonnen het peil van de boezemwateren zoals de Amstel en Vecht te verhogen. Een volgende stap was het op 18 september staken van de bemaling van de polders. Vanaf half september zorgden regenbuien voor voldoende water en stond het gehele gebied tussen Haarlemmermeer en Zuiderzee onder water.
Pas op 8 september 1787 kreeg de Koning van Pruisen een antwoord op zijn eis van 17 augustus om zijn zus naar Den Haag te laten reizen. De Staten van Holland hadden haar vanwege haar eigen veiligheid niet verder laten reizen en uiteraard niet willen beledigen. Als ze vantevoren haar onverwachte terugkomst had gemeld dan, zeiden de Staten van Holland, had de aanhouding niet plaats gevonden.
De volgende dag stelde de koning dezelfde eis met een ultimatum van vier dagen.
Om de orde te herstellen trok op 13 september een Pruisische leger van 25.000 manschappen in drie divisies onder leiding van Karel Willem Frederik hertog van Brunswijk de grens over. Onderweg bleven kleine eenheden ter bewaking achter in bijvoorbeeld Wageningen.
Op 15 september ging de middelste divisie bij de onbezette stad Utrecht door de Utrechtse Linie. De noordelijke divisie was al op 16 september via de Veluwe in Hilversum en plunderde de huizen van Patriotten. De zuidelijke divisie had iets meer tegenstand met enkele geweerschoten bij Asperen en de overgave van de vesting Gorinchem na 44 kanonskogels. De Patriotten trokken zich voor de grote overmacht terug ten noorden van Woerden en de vestingen Nieuwpoort, Schoonhoven en Dordrecht werden door de zuidelijke divisie zonder bezetting en deels geplunderd aangetroffen.
De middelste en zuidelijke divisies trokken via Gouda, Leimuiden en Kudelstaart naar Amsterdam en hadden op 24 september een eerste treffen voor de post bij Amstelveen.
De Staten van Holland raakten op 17 september verdeeld en een deel nodigde de volgende dag Willem V uit zijn functies in Den Haag te hernemen. De rest vertrok, met de leden van de daags ervoor opgeheven Commissie van Defensie, naar Amsterdam mede in de hoop op Franse bijstand.
De Uitermeersche Schans (nu Fort Uitermeer) werd op 17 september zonder slag of stoot ingenomen en de volgende dag, na een kort en hevig vuurgevecht, de Hinderdamsche Schans (nu Fort Hinderdam).
De andere posten, zoals bij Duivendrecht en Weesper Tolhek, werden nu pas in allerijl aangelegd. De stadswallen werden in staat van verdediging gebracht en de (dijk)wegen werden doorgraven als hindernis. Voor het eerst vervulde Kraijenhoff een korte rol in de verdediging.
Op bevel van de herstelde Willem V marcheerden de troepen van Ouderkerk op 24 september af. Evenals op 27 september de bezetting van de vesting Weesp, welk op 23 september nog een Pruisische aanval afsloeg, en van de vesting Naarden.
De situatie in Amsterdam was chaotisch en het bestuur raakte verdeeld tussen verdedigen en bemiddelen. Vanaf 23 september was er een wapenstilstand en werd een bemiddelingspoging gedaan. Maar volgens de Pruisen ging men door met het verbeteren van de verdediging. Deze verdediging van inundaties en posten werd door de Pruisische aanvaller zo hoog aangeslagen dat men - ondanks de zeer omvangrijke troepenmacht - onvoldoende slagkracht zou hebben voor frontale aanvallen en "de vijandelijke linie onoverwinbaar scheen". De Hertog van Brunswijk zou echter niet op kracht maar op strategie winnen.
Om acht uur 's avonds op 30 september beëindigden de Pruisen de wapenstilstand. Die avond gingen drie bataljons soldaten in Aalsmeer aan boord van schepen en landden diep in de nacht bij Sloten en Nieuwe Meer. Een klein deel ging te voet over een droog gebleven weg (nu in het Amsterdamse Bos) naar de Koenekade.
Op 1 oktober, om zes uur 's ochtends gaven drie kanonschoten bij Amstelveen het sein tot de aanval. De hoofdaanval vond tegen de post bij Amstelveen plaats en door de omtrekkende beweging via het onbewaakte acces Haarlemmermeer, konden de posten bij Halfweg en Amstelveen in de rug aangevallen worden. De slapende en verraste bezettingen sloegen op de vlucht of werden als een van de 318 krijgsgevangenen afgevoerd. 16 Pruissen sneuvelden en 47 raakten gewond.
Om te voorkomen dat de Patriotten zich op Amstelveen gingen concentreren, vonden nevenaanvallen plaats op de posten bij Ouderkerk, Duivendrecht, Weesper Tolhek en Vinkenbrug maar geen ervan was succesvol. Wel sneuvelden bij deze schijnaanvallen maar liefst 26 Pruissen en raakten er 102 gewond.
Aan Pruisische zijde zouden in totaal 211 man gesneuveld zijn waarvan 71 tijdens gevechten en 140 in de (veld)hospitalen. Over de Patriotten zijn geen cijfers bekend omdat deze gesneuvelden vrijwel onmiddellijk door burgers werden begraven.
Die namiddag van 1 oktober werd een wapenstilstand overeengekomen. Amsterdam capituleerde op 10 oktober maar alleen de Leidse poort werd door de Pruisen bezet. In de stad vielen enkele doden en gewonden bij ongeregeldheden tussen Stadhouderlijke en Patriottische burgers.
In Holland werden uiteindelijk 17 regenten afgezet als verantwoordelijken voor de aanhouding van Wilhelmina van Pruisen. Veel Patriotten vluchtten naar Frankrijk waar ze in 1789 wel een revolutie meemaakten die ook in Nederland gevolgen zou hebben.
Eind oktober en begin november trokken de Pruisische troepen zich terug naar Kleve. Er was een eind gekomen aan een democratisch experiment van de Patriotten en aan een tijd van staatsgrepen en staatsrechtelijke wanorde.
Ook op "dit aller criticqst Tijdstip" lette men op de centen en probeerde Amsterdam de kosten door de provincie te laten betalen. Uiteindelijk bedroegen de kosten voor Amsterdam waarschijnlijk een 1,5 miljoen gulden (vergl. 11,7 miljoen euro anno 2006), tweemaal zo veel als dat van de provinciale Raad van Defensie in Woerden.
Omdat deze redelijk normale kosten bovenop de normale defensiekosten kwamen en er nog kosten voor inkwartiering van troepen volgden, was de verdediging toch een heel dure kwestie.
Op 7 oktober 1787 besloot het vroedschap van Amsterdam alle buitenposten te ontruimen. Wat er daarna met de posten is gebeurd is niet bekend. Een aantal locaties werd vanaf 1809 onderdeel van de Posten van Kraijenhoff. Voor zover bekend zijn er geen restanten van de posten meer aanwezig die direct met de verdediging van 1787 te maken hebben.
Zie Historische kalender.
Zie ook Thema-nieuwsbrief 'Patriotten'.
Literatuuronderzoek: René Ros
Vrijwel geen originele naamgeving van de posten beschikbaar. Een eigen indeling is gehanteerd op basis van de zeven accessen met per post de naam van de plaats of het acces en tevens voorzien van de bijbehorende posten die de flanken moesten verdedigen. Voor plaats- en straatnamen zijn de hedendaagse namen gebruikt.
Bronnen:
- De Pruisen voor Amsterdam in 1787. Verdediging en verovering der Stelling door J.M. Vervat Kapt. 7e Regt. Infanterie, 1887.
- Korte toelichting van alle schansen, welke tegen het einde van de maand september 1787 in de buurt van de beroemde stad Amsterdam zijn aangelegd enz., door C.G. von Schaikowsky, 1789
- Pruissische Veldtogt in Holland, in 1787, door Th.P. van Pfau, Amsterdam 1792
- Studie 1903: 'Amsterdamsche Stelling', door H.C.J. Meys, 1903
- De aanhouding van Wilhelmina van Pruisen door de Commissie van Defensie te Woerden 1787. Een nieuw licht op de aanhouding bij Goejanverwellesluis in 1787, door Drs. A. Meddens-van Borselen in Tijdschrift Holland, 1987
- De verdediging van Amsterdam in 1787, door H.R. Nooitgedacht, 1988
