|
InhoudIn deze nieuwsbrief:
Hierboven staat achter de artikelen, indien van toepassing, welke gemeente het betreft.
|
InleidingBeste lezer,
De kiem voor deze nieuwsbrief en de nieuwe webpagina's werd in 1999 gelegd toen ik in het toenmalige Gemeentearchief Amsterdam medewerker Harry Nooitgedagt ontmoette tijdens archiefonderzoek naar de Stelling. Het bleek dat hij, tijdens zijn studie aan de Universiteit van Amsterdam, in 1987 en 1988 twee scripties had geschreven die hij me schonk. De eerste over de voorlopers van de Stelling van Amsterdam, de tweede met de titel "De verdediging van Amsterdam in 1787". De kiem had daarmee water gekregen en leidde, na ruim anderhalf jaar werken, tot een nieuw beknopt overzicht over de Patriottische posten op de website waarop deze nieuwsbrief de toelichting vormt. De posten vormen een voorloper van de Stelling en laten een stap in de ontwikkeling zien, onder andere de wijzigende afstand tot Amsterdam. Diverse locaties zijn later gebruikt voor andere verdedigingswerken. Ironisch is de post uit 1787 bij de Hartsveldsebrug bij Diemen (nu afrit Diemen/Watergraafsmeer van de A10) tegen de Pruisen, waar in 1943 hun opvolgers een bunker met anti-tankmuur bouwden. Reageren op deze nieuwsbrief kan op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/ René Ros P.S. Om de teksten inzichtelijk te houden zijn de namen van gezagsdragers en militairen zo veel mogelijk vermeden.
|
AccessenDe Patriottische verdediging van Amsterdam beperkte zich tot het gebied ten zuiden van het IJ. Een methodiek zoeken om de posten op een begrijpelijke manier op de website in te delen, bleek ook perfect om te begrijpen waarom die posten op die locaties zijn aangelegd. Het boek van Schaikowsky uit 1789 noemt de posten in twee groepen en in twee richtingen: wel aangevallen van west naar oost, en niet aangevallen van oost naar west. De scriptie van Nooitgedagt uit 1988 noemt een negental landwegen die naar Amsterdam leidde en twee linies van posten.
De posten zijn daarom in een lijst per acces aangegeven. De bovenste post is het verst van Amsterdam, de onderste het dichtst bij. Op sommige accessen werden maar liefst vier posten achter elkaar aangelegd omdat de posten steeds verder van de stad nodig werden geacht. Op de weg vanuit Utrecht werd bij het acces Abcoude geen post aangelegd omdat de vesting Utrecht en vesting Nieuwersluis deze weg zuidelijker al afsloten. Tevens waren er tussen deze radialen dwarsverbindingen zodat de aanvaller, na het overwinnen van een voorste post, de flank van een andere post kon bedreigen. In de meeste gevallen was hierin voorzien door ook op de wegen naar naastgelegen posten een batterij met versperringen op te richten. Deze batterijen komen ook in de overzichten per acces voor, maar springen iets in onder de post welke feitelijk het acces afsloot. Patriotten: <https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/patriotten/> (NIEUW)
|
De opkomst en ondergang van de Patriotten
Beide partijen waren niet inschikkelijk en door besluiteloosheid zag Willem V weinig mogelijkheden tot ordeherstel. Ofwel uit zijn vluchtplaats Nijmegen terugkeren naar Den Haag en herstel van zijn positie met hulp van de Stadhouderlijken. Ofwel buitenlandse militaire hulp. De noordelijke divisie was al op 16 september via de Veluwe in Hilversum en plunderde de huizen van Patriotten. De middelste en zuidelijke divisies trokken via Gouda naar Amsterdam en hadden op 24 september een eerste treffen voor Amstelveen. Op 1 oktober, om zes uur 's ochtends gaf een kanonschot bij Amstelveen het sein tot de aanval. De hoofdaanval vond tegen de post bij Amstelveen plaats en door de omtrekkende beweging via het onbewaakte acces Haarlemmermeer, konden de posten bij Halfweg en Amstelveen in de rug aangevallen worden. Om te voorkomen dat de Patriotten zich op Amstelveen gingen concentreren, vonden onsuccesvolle nevenaanvallen plaats op de posten bij Ouderkerk, Duivendrecht en Diemen. Uitgebreider verhaal op Patriotten: <https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/patriotten/> (NIEUW)
|
Weer die Daendels!
In september 1787 voerde hij het bevel over de Gelderse brigade die op de post bij de Duivendrechtsebrug de toegang tot Amsterdam verdedigde. De post werd op 1 oktober frontaal aangevallen door Pruisische troepen maar de aanval werd afgeslagen (zie tekening bij inleiding). Hij vluchtte naar Frankrijk en kwam in 1795 als generaal in het Franse leger terug. Hij werd bevelhebber in het Bataafse leger en speelde een voorname rol bij het bestrijden van de Engels-Russische landing in 1799. Samen met Ingenieur Kraijenhoff, studievriend van de "Harderwijksche hoogeschool" (zie biografie Kraijenhoff en Nieuwsbrief 222). In het Voermanmuseum in Hattem is een aparte vitrine gewijd aan de in 1818 overleden Daendels (zie foto links). Het Rijksmuseum Amsterdam heeft een schilderij van Daendels:
|
Een winters tijdsverdrijf in 1789 en 2007
Het werd in 1789 geschreven door "C.G. von Schaikowsky, Eerste luitenant in dienst van Z.M. de Koning van Pruissen" om als winters tijdsverdrijf "een totaaloverzicht te geven van de merkwaardigste dagen in de Hollandse Veldtocht, waarbij de meeste aanvallen in de omgeving van de beroemde stad Amsterdam gebeurden en waardoor de onrust in de Republiek der Verenigde Nederlanden gelukkig onderdrukt werd". Ook als winters tijdsverdrijf werd de oorspronkelijke, maar moeilijk leesbare, Duitstalige uitgave door René Dolfsma, Ron Erhardt†, Raymond Gaveel, Gerlof Langerijs, David Ross en Dirk Tang letterlijk hertaald van Duits schrift en woordelijk vertaald naar het Nederlands. Met voetnoten werden enkele toelichtingen op de tekst gegeven en fragmenten van de enige, uitvouwbare, kaart werden tussengevoegd. Met dankzegging aan alle betrokkenen, wordt de Nederlandstalige versie door Stichting Mega op de Publicaties pagina als te downloaden PDF-bestand aangeboden. Stichting Mega publicaties: <http://www.stichting-mega.nl/publicaties/>
|
Inunderen, een hele kunstIn het verslag van de Pruisen komen twee alinea's voor over het inunderen door de Patriotten. We kunnen er nu gelukkig om lachen...
"Ook was men op onbezonnen wijze begonnen om de Haarlemmer Zeedijk niet ver van Sloterdijk [...] door te graven om de onderwaterzetting, rampzalig voor Holland, in een volledige vloed te veranderen, maar tot geluk van Amsterdam en het hele land werden de dolle gravers nog tijdig voor het volbrengen van hun werk door de patrouilles van de bereden burgerwacht tegengehouden."
|
Aanvallen, een andere kunst
Het verslag van Von Pfau uit 1792 meldt inderdaad zeven man als wacht, maar in de schans werden nog meer soldaten overrompeld. In totaal werden 53 soldaten krijgsgevangen genomen. Bij het uitgraven van de gracht en sluis op Fort Uitermeer (eind 2006) werd welgeteld een (1) 17de-18de-eeuwse musketkogel gevonden. Een andere aanval, ook op 18 september, komt uit het verslag van Von Pfau en gaat over het Fort Hinderdam dat de Pruisen met 100 manschappen aanvielen. Een groep Pruisen trok vanaf de ene Vecht-oever de aandacht van de 100 man Patriottische bezetting zodat deze allemaal vanaf die zijde van het fort terugschoten. P.S. Ik heb ook ooit een anekdote gelezen over het gebruik van een wit paard tijdens de nachtelijke aanval op de post Weesper Tolhek bij Diemen. Door de maneschijn op deze schimmel werd door de Patriotten ontdekt dat de Pruisen kanonnen aan het opstellen waren en werd er op tijd ingegrepen. Wie kent deze anekdote en waar het wordt beschreven? Fort Uitermeer: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/uitermeer/>
|
Dichtkunst
Ik Blixem aan het Y, Acces Muiden met post bij Diemerdam: <https://www.stelling-amsterdam.nl/overig/patriotten/lijst-muiden.htm>
|
Ontwikkeling zichtbaar gemaaktDe posten van de Patriotten vormen de oudste voorloper van de Stelling die momenteel op de website is uitgewerkt. Het is een stap in de ontwikkeling van de verdediging van Amsterdam, onder andere de wijzigende afstand tot Amsterdam. Proloog: <https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/proloog.htm>
|
Schips Hol en Weesp in 1789Over de kaart uit 1789 zijn nog twee noemenswaardige zaken op te merken.
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 280
Welkom bij deze thema-nieuwsbrief 'Patriotten' over de verdediging van Amsterdam tegen de Pruisen. Vandaag is het precies 220 jaar geleden dat de Pruisen de schansen aanvielen en overwonnen welke door de Patriotten waren aangelegd. Daarmee werd een bijna burgeroorlog in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden beëindigd.
De posten, inundaties en aanvalswegen, zoals genoemd in het boek uit 1789, werden eerst in de satellietfoto aangegeven als punten, vlakken en lijnen. Die inundaties zijn noodgedwongen schematisch omdat exact weergeven in de latere woonwijken van Amsterdam (West, -Zuid, -Zuid-Oost en -Oost) en Amstelveen erg tijdrovend zou zijn. 
Nadat de Nederlandse gewesten in 1568 in opstand waren gekomen tegen hun landsheer, de Spaanse koning Filips II (de Tachtigjarige oorlog 1568-1648) riepen zij in 1581 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uit. Onder opperbestuur van een stadhouder verwierf de republiek in de 17de-eeuw grote politieke en economische macht (de Gouden Eeuw).
De patriotgezinde Gelderse plaats Hattum negeerde in 1786 een stadhouderlijk besluit over een raadsbenoeming. Een eerste gewapende strijd werd onvermijdelijk maar het Patriottische vrijkorps vluchtte voor de Stadhouderlijke troepen. Herman Willem Daendels was de 24-jarige raadskandidaat wiens benoeming door de stadhouder werd geblokkeerd.
"Korte toelichting van alle schansen, welke tegen het einde van de maand september 1787 in de buurt van de beroemde stad Amsterdam zijn aangelegd, de daarop op de 1ste oktober onder aanvoering van de regerende heer hertog van Braunschweig, hoogvorstelijke Doorluchtigheid, voorgevallen Pruisische aanvallen, benevens de aldaar voorbereide onderwaterzettingen bij een hiertoe behorende nauwkeurig vervaardigde kaart."
In het artikel 'Uitermeersluis. Monument van de scheepvaart op het Gooi' uit 1993 van J.G. Constant komt deze anekdote voor:
De batterijen bij Diemerdam werden vanaf 5 juli 1787 aangelegd. Ze zouden zijn ingewijd met deze dichtregels:
Zo blijkt dat het "Schips Hol" een vaart was van het dorp Amstelveen naar "De Groote Haarlemmer of de Leydse Meer" (zie kaart rechts). Het Fort aan het Schiphol en de Ringvaart van de Haarlemmermeer werd op oud land aangelegd waarbij het fort ten noorden van de uitmonding van "Schips Hol" in de Haarlemmermeer kwam te liggen. De naam van het fort, en later het vliegkamp, zal hiervan afgeleid zijn. Mogelijk dat een deel van het Schips Hol nog aanwezig is bij de oude kern van Amstelveen, parallel aan de snelweg A9 en ter hoogte van het hoofdkantoor van de K.L.M.! 
Zoals bekend is de Vesting Weesp een halve vestingstad door het ontbreken van de bastions aan de noord- en westzijde van de oude stad. Toch is het tracé van die bastions met grachten hedentendage nog herkenbaar.