Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 222: Kraijenhoff

Nieuwsbrief Website Stelling van Amsterdam, nummer 222
Thema: C.R.Th. baron Kraijenhoff
(7de jaargang, 24 november 2005)

Een nieuwsbrief over de website Stelling van Amsterdam (StvA) van Stichting Militair Erfgoed Groot-Amsterdam (MEGA). Geschreven door René Ros tenzij anders aangegeven.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan geïnteresseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Voorwoord
• Luitenant-Generaal C.R.Th. Baron Kraijenhoff
• Ligne de la Nord Hollande (Edam-Volendam t.e.m. Velsen)
• Callantsoog?
• De opgeluchte generaals
• Persoonlijke bezittingen
• Straten en gebouwen

Voorwoord

Vandaag, 24 november 2005, is het 165 jaar geleden dat C.R.Th. Baron van Kraijenhoff (1758*-1840) te Nijmegen op 82-jarige leeftijd overleed.

Kraijenhoff werd geroemd om zijn zeer werkzame leven als arts, waterstaatkundige, cartograaf en militair ingenieur. Maar ook omdat "zijne grootheid is nog aan geboorte, nog aan vorstelijke gunst, neen ! aan eigen veerkracht en verdienste alleen verschuldigd".
Hij leefde bovendien in een roerige tijd en heeft zowel het begin als het einde van de Franse Tijd (1795-1813) meegemaakt en bij beide (!) een voorname rol aan de zijde van de overwinnaar gespeeld. Zijn studiegenoot Daendels komt ook bij herhaling voor in Kraijenhoff's levensverhaal.

Omdat Cornelis Kraijenhoff (Kees voor intimi) verschillende keren een belangrijke rol speelde bij de aanleg van verdedigingswerken rond de hoofdstad** en daardoor onze aandacht verdient, werd deze sterfdag aanleiding om nader onderzoek te doen. Middels deze thema nieuwsbrief worden enkele nieuwe pagina's over Kraijenhoff en 'zijn' Linie van Noord-Holland ingeleid en openbaar gemaakt.

Speciale dank gaat uit naar de heer Kam voor het raadplegen van boeken in het Regionaal Archief Nijmegen en zijn andere bijdragen. Ook dank aan het Vestingmuseum voor het mogen fotograferen van Kraijenhoff's persoonlijke bezittingen. En dank aan de diverse andere personen die met raad en daad geholpen hebben.

René Ros

P.S. Waarschijnlijk ga ik na de zomervakantie van 2006 verder in op Kraijenhoff's tocht naar West-Indië in 1825.

* Over drie jaar, in 2008, is het zijn 250ste geboortejaar.
** Pas vanaf 1816 bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie. (Sorry TB)

Luitenant-Generaal C.R.Th. Baron Kraijenhoff

Als Menno van Coehoorn (1641-1704) de man van de vestingen is, dan is Kraijenhoff (1758-1840) de man van de linies en stellingen.
De geboren Nijmegenaar heeft een voorname rol gespeeld in de verdediging van Amsterdam. In 1799 noopte de landing van een vijandig Engels-Russisch leger bij Callantsoog voor het eerst tot de aanleg van twee linies ten noorden van Amsterdam, die de vijand hielpen keren. Deze linies werden onder zijn leiding aangelegd. Tegenwoordig kennen we deze linies als de Linie van Beverwijk (duinstelling) en de Linie van Noord-Holland (polderstelling). Enkele jaren later werd door hem een kringstelling rond Amsterdam aangelegd, de Posten van Kraijenhoff.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/beverwijk/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/krayenhoff/>

Diverse boeken geven een korte beschrijving over de persoon Kraijenhoff. En op het Internet zijn enkele biografieën over hem te vinden maar deze zijn nogal beknopt en spreken elkaar op punten tegen. Wanneer en met wie hij voor de eerste maal trouwde, staat bijvoorbeeld nergens aangegeven.
Kraijenhoff is in 1826 begonnen met het schrijven van zijn auto-biografie. Hij had zelfs de laatste pagina al geschreven waarin de overlijdensdatum ingevuld kon worden. Die biografie is in 1844 uitgegeven door prof. Tydeman die er diverse bijlagen aan toe voegde. De titel luidt "Levensbijzonderheden van den Luit-Gen. C. R. T. Kraijenhoff".

Maar dat boek is als bron niet voldoende en vermoedelijk niet eenvoudig te interpreteren. Gelukkig bleek er een doctoraalscriptie uit 1987 over Kraijenhoff te bestaan, geschreven door F.J.C.S. van den Bergh van de Katholieke Universiteit Nijmegen. In 146 pagina's worden andere bronnen naast de biografie gelegd. Indrukwekkend leesvoer over een indrukwekkend leven, het zou bij wijze van spreken een filmscript kunnen worden.
Niet alleen omdat de beste man veel heeft mee gemaakt, maar ook omdat er veel toelichting nodig was doordat het in een heel andere tijd afspeelde, is het een lange biografie geworden met Amsterdam als invalshoek.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/mensen/krayenhoff.htm> (NIEUW)

Omdat Kraijenhoff in een fort werd begraven, werd over dat fort ook een en ander opgezocht. In het Vestingmuseum te Naarden mochten de persoonlijke bezittingen gefotografeerd worden.
Bovendien ontving ik van dhr. Kam uit Nijmegen de teksten van authentieke krantenartikelen uit de Provinciaal Geldersche en Nijmeegsche Courant over de begrafenis en herbegrafenis. Deze teksten zijn ook op de website geplaatst.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/stukken/krayenhoff/> (NIEUW)

Ligne de la Nord Hollande

Zo in de loop der tijd kwam ik wel eens wat tegen over de landing bij Callantsoog door de Engelsen en Russen in 1799. Zoals een "Lijst schade door landing Engelsen en Russen" in het archief van de gemeente Beverwijk. Of het diorama van de landing die in het Fort Kijkduin staat opgesteld (zie foto).
Verhalen over een toen aangelegde waterlinie werden terzijde geschoven omdat belangrijkere zaken de aandacht vereisten. Terwijl Amsterdam toen voor het eerst vanuit het noorden werd bedreigt en die Linie van Noord-Holland, de voorloper was van de noordelijke helft van de latere kringstelling.

Het begon pas te kriebelen toen ik dit voorjaar in het Nationaal Archief stuitte op plattegronden van batterijen bij Purmerend en Monnickendam. Er kwam enige hoop dat er nog iets van enkele posten was terug te vinden.
Middels contact met dhr. Kam uit Nijmegen ontving ik onverwachts foto's van kaarten met de inundaties en posten in de mailbox (zie landkaart). Toen ben ik op 7 september het terrein in gegaan.

Ten zuiden van Monnickendam lag een post op de zeedijk - die in 1919 is opgehoogd. Er is nog een open terrein met een onregelmatig oppervlak. Maar daar kan je geen dijkpost meer in herkennen. Aan de andere zijde van het Monnickendammergat, bij Katwoude, lag ook een post. Het buitendijkse terrein lijkt nog te herkennen als tuin van een woning op de dijk. Maar de post aan de trekvaart en weg naar Edam moet bij de eerste de beste wegverbreding zijn verdwenen.

Over de post op de oostelijke Purmerringdijk (zie tekening) was ik het hoopvolst: in 'het midden van nergens'. Wie gaat daar nou een hoop aarde slechten? Na een paar kilometer over de dijk wandelen bleek er weinig te zien behalve een mooi landschap en Hollands licht. Er is wel een oprit te vinden zoals ook op de tekening van de post staat aangegeven maar de rest moet weggezakt zijn; onregelmatige hobbels die niet boven een paar decimeter uit komen. Later nog maar eens heen wandelen en met de plattegrond en meetlint aan de slag.

De Purmer was in 1799 deels geïnundeerd en ook op de westelijke ringdijk lag een post maar deze is verdwenen tussen de flats van Purmerend. Aan de andere kant van Purmerend, bij Zuidoostbeemster, lagen maar liefst drie posten voor de Beemsterpoort van de vestingstad. De linker en de middelste zijn onherkenbaar verdwenen onder de wegen. Van de rechter kan je nog enigszins voorstellen waar het heeft gelegen.
De twee posten bij Knollendam zijn nog niet van nabij bekeken, maar gezien de woningbouw is de kans op aanwezige restanten nihil.

De locaties van de batterijen werden later bevestigd door kaarten in een stuk van Kraijenhoff uit 1799 met de fraaie titel "Positie welke volgens het oordeel van den ondergeteekende de Gecombineerde Fransche en Bataafsche Armee bij eventuele Retraite zou kunnen en behoren in te neemen".

Meer over de batterijen, de functie, de locatie, de veldslagen en het buiten gebruik stellen van de Linie van Noord-Holland is te vinden op*:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/noordholland/> (NIEUW)

<http://www.fortkijkduin.nl/>
<http://www.nationaalarchief.nl/>

* daar waar de oude lengtemaat 'el' wordt gebruikt, wordt de el van voor 1820 bedoelt.
<http://members.chello.nl/~t.vanderleij/html/meters.html>

Callantsoog?

In het Nationaal Archief is een fraaie kaart te vinden van de duinen waar de landing in 1799 plaats vond. De kaart zit in het kleine familiearchief Kraijenhoff (4.KRF, inv. 10a en 10b - de originele koker is 10c). De andere stukken gaan over Cornelis Johannes Kraijenhoff, de vader van onze Kees Kraijenhoff, en vooral over zijn werk en betalingsproblemen betreffende de aanleg van een kanaal in Spanje.

De Engelse schepen staan op de kaart ingetekend. En van de grotere schepen staan de schootsrichtingen aangegeven.
Volgens de kaart vond de feitelijke landing ongeveer bij de huidige strandpaal nummer 5 plaats, tussen de gehuchten Groote Keeten en Kleine Keeten. 140 Jaar later heeft de Duitse bezetter er een Knickebein-baken geplaatst, tegen diezelfde Engelsen.

Destijds was Callantsoog de dichtstbijzijnde grote plaats - volgens een grotere kaart van het hoogheemraadschap (zie bij Overig). Tussen Callantsoog en "Helder" was nog sprake van "Den Sandt Dyck" met duinen en wad ("Bewasse Lant") aan weerszijden. Vanaf 1817 is het gebied ontgonnen tot Polder Koegras. Tegenwoordig kan je beter zeggen dat de landing bij Julianadorp plaats vond.

De opgeluchte generaals

Onze Cornelis kreeg na zijn pensionering in 1830 de gelegenheid om de boeken te schrijven die hij altijd al van plan was te schrijven en waarvoor hij diverse documenten verzamelde. Een van die boeken is in 1832 uitgegeven met de titel: "Geschiedkundige beschouwing van den oorlog op het grondgebied der Bataafsche Republiek in 1799".

Kraijenhoff was destijds als "kommandant der Bataafsche genie" verantwoordelijk voor de aanleg van de benodigde batterijen. Een vermakelijke beschrijving die in het boek voor komt volgt hieronder, in het oorspronkelijke taalgebruik dus aandachtig lezen. Bedenk bij het lezen dat Daendels (zie schilderij) en zijn troepen de landing hebben bestreden, moesten terugtrekken uit Den Helder, strijd voerden aan de Zijper-polder en zich dachten terug te trekken achter een veilige waterlinie.

"... te Purmerend aangekomen was [luitenant-generaal Daendels] in den aanvang misgenoegd de inundatien voor zijne linie niet gesteld te zien, maar daar hem door den kommandant der Bataafsche genie, opgemerkt werd, dat deze inundatien zijne terug-togt zouden afgesneden hebben, en om die reden niet waren gesteld geworden, even min als de bruggen van Schermerhorn tot daartoe om diezelfde reden niet waren opgebroken, was hij spoedig tevreden, te meer nog daar deze hoofd-officier hem verzekerde, dat daartoe slechts de tijd van zeer weinige uren, na bekomen bevel, zoude vereischt worden.
De generaal gaf dan ook terstond dit bevel, en had de voldoening van reeds den volgenden morgen voor zijn geheel front van Monnikendam af tot aan de dorpen Knollendam en Marken tegen de Alkmaarder-vaart toe, de inundatien gespannen te zien..."

Persoonlijke bezittingen

Er zijn een aantal artefacten die herinneren aan het drukke aardse bestaan van Kraijenhoff. De vele papieren archiefstukken met zijn naam eronder daargelaten.

In het Rijksmuseum Amsterdam is een fraai schilderij te vinden (ook online te bekijken) waarop Kraijenhoff staat afgebeeld:
"Generaal Daendels neemt te Maarssen afscheid van luitenant-kolonel C R T Kraijenhoff, die naar Amsterdam wordt gezonden om een omwenteling in het stadsbestuur te bewerkstelligen, 18 januari 1795"
<http://www.rijksmuseum.nl/collectie/zoeken/asset.jsp?id=SK-A-2231&lang=nl>

Hetzelfde museum heeft in haar collectie ook een "Zonnescherm, tevens wandelstok gebruikt door C.R.Th. baron van Kraijenhoff tijdens zijn verblijf in West-Indië" (geen afbeelding online)
<http://www.rijksmuseum.nl/collectie/zoeken/asset.jsp?id=BK-NM-9669&lang=nl>

Het Gemeentearchief Amsterdam heeft een vijftal verschillende portretten van hem in de collectie, ook online te bekijken:
<http://beeldbank.amsterdam.nl/index.php?&cat=index&method=104&add=Krayenhoff&term=>

Het Vestingmuseum te Naarden heeft een groot aantal persoonlijke bezittingen van Kraijenhoff tentoongesteld, beschikbaar gesteld door nazaat G. Kraijenhoff.
In twee vitrines in de NHWL-kazemat zijn onder andere te vinden: twee door hemzelf gemaakte schilderijen van zijn ouders, de versierselen van de Militaire Willemsorde, een set percussiepistolen, bril, horloge, sabel, twee passersets, lakzegel, enzovoort.
<http://www.vestingmuseum.nl/>

En dan is er natuurlijk zijn tweede, eenvoudige, graf op de Algemene Begraafplaats Rustoord te Nijmegen.

Straten en gebouwen

De meeste mensen weten niet wie Kraijenhoff was maar in een aantal plaatsen wordt zijn naam nog enigszins in leven gehouden door straten en gebouwen die naar hem zijn vernoemd.

In Nijmegen is zowel een Krayenhoffpark als een Krayenhofflaan te vinden. In het park is nu de grafsteen te vinden die Koning Willem II op het eerste graf in het fort liet plaatsen.
<http://www.noviomagus.nl/vrijkun26.htm>

Ook is in 1905 een kazerne in Nijmegen gebouwd die aanvankelijk 'Eerste Infanteriekazerne' werd genoemd, maar sinds 1934 'Kraijenhoffkazerne' heet. Het gebouw bestaat nog.
<http://www.noviomagus.nl/vrijgeb38.htm>

Zelfs van het Fort Kraijenhoff, waar Kraijenhoff aanvankelijk was begraven, is nog een restant aanwezig. Een stenen beer en een deel van de fortmuur zijn nog steeds deel van de Waaldijk. Het is alleen goed vanaf de Waal te zien maar via het Internet kan dat eenvoudig:
<http://www.noviomagus.nl/vrijgeb60.htm>

In de regio Kennemerland zijn ook enkele zaken vernoemd. Zo is er in Heemskerk een Krayenhofflaan, naast een van de lunetten van de Linie van Beverwijk (zie Nieuwsbrief 103).
En bij Spaarndam ligt een recente fietsbrug over Zijkanaal B die 'Krayenhoffbrug' is gedoopt. Bij die plaats heeft Kraijenhoff immers in 1799 een post aangelegd en vanaf 1805 nog twee. Dezelfde plaats is de zetel van de Stichting Krayenhoff die zich voor het behoud van de Positie van Spaarndam inzet. Bij de oprichting was men nog niet op de hoogte van de boven-lokale betekenis van Kraijenhoff.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/beverwijk/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/spaarndam/>
<http://www.stichting-krayenhoff.nl/>

In Naarden is een straat vernoemd naar haar belegeraar (1813-1814) toen de Franse troepen de vestingstad nog bezet hielden: Generaal Kraijenhoffstraat. Tot op de dag van vandaag worden in de Naardense tuintjes de kanonskogels gevonden.

Een straatnaam met een betekenisvolle samenvoeging is te vinden in Zoetermeer: Kraijenhoffschans.
Waalwijk heeft een Krayenhofflaan. In Hilversum en Veghel bestaat een Krayenhoffstraat; en ook in Amsterdam, Den Haag, Eindhoven en Werkendam maar met een 'ij' in plaats van 'y'. In Amsterdam is er aan die straat een gebouw Kraijenhoff, een 'gemeentelijke broedplaats'.
<http://www.kraijenhoff.nl/>

Tenslotte wordt er in Uithoorn, op het oude IBM terrein langs de Linie Kudelstaart - Uithoorn, een woonwijk Park Krayenhoff ontwikkeld.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/thamer/>
<http://www.uithoorn.nl/plannen_projecten/woningbouwprojecten/park_krayenhoff>

N.B. Bij de straatnamen is meestal niet met zekerheid vast te stellen of het C.R.Th. Kraijenhoff betreft. Bron van de straatnamen was Postcode.nl. <http://www.postcode.nl/>

Overig

- Over Kraijenhoff's studievriend Herman Willem Daendels (1762-1818) zijn ook korte biografieën op het Internet te vinden. Waaronder een op de website van het Rijksmuseum Amsterdam, uiteraard met een schilderij van hem:
<http://www.rijksmuseum.nl/aria/aria_encyclopedia/00064548?lang=nl>

- In 2002 is het boek 'Wisselend lot in een woelige tijd' verschenen, over 'Van Hogendorp, Kraijenhoff, Chasse en Janssens, generaals in Bataafs-Franse dienst'
<http://www.bruna.nl/is-bin/INTERSHOP.enfinity/eCS/Store/-/-/-/
DisplayProductInformation-Start?ProductSKU=9075879253&PartnerID=354>

- Het Noord-Hollands Dagblad peilde in 2003 de geschiedeniskennis van de Noordhollander: 'Slag bij Castricum was tegen de Russen, toch?'. <http://www.hdc-i.nl/a.php?/Pagina/0,7106,15-1-2039--1480844-1589-723605-,00>

- Het Hoogheemraadschap van Uitwaterende Sluizen in Hollands Noorderkwartier heeft een grote kaart op zolder liggen van de inundaties in Noord-Holland in 1799. De kaart heeft geen datum en geen titel maar geeft de posten aan en ook vele inundaties aan waarvan andere bronnen aangeven dat ze niet allen zijn gesteld.

- Jonkheer G. Kraijenhoff was (ca. 1970) commissaris van AKZO en het Rode Kruis en komt, met leden van de Koninklijke Familie, voor op foto's in de beeldbank van het Nationaal Archief.
<http://beeldbank.nationaalarchief.nl/> (zoek op Kraijenhoff)

- In Bergen herinnert een monument, het Russenpad en een museum aan de ingehuurde Russische troepen die de omgeving in 1799 aandeden. In 2004 werd nog een Franse uniformknoop in de bodem van Castricum aangetroffen. In de regio zouden ook vele kogels en menselijke resten zijn gevonden. De hoeve 'De Franschman' bij Bergen aan Zee zou op die wijze aan haar naam zijn gekomen.

- De naam Krayenhoff kan op wel negen verschillende manieren geschreven worden. Ik heb 'Krayenhoff' aangehouden als moderne schrijfwijze die ook zijn nazaten hanteren. Een handtekening uit 1825 luidt 'Kraijenhoff'. Naar mijn mening is gebruik van 'aa' of een enkele 'f' geheel onjuist. Maar als je zoekt in archieven moet je alle versies gebruiken...