Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 208

Nieuwsbrief Website Stelling van Amsterdam, nummer 208
(7de jaargang, 27 juni 2005)

Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met meer verwijzingen en illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan geïnteresseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Voorwoord
• Kanonnier opa
• Koepel Hembrugterrein - Zaandam
• Kolonie Kringenwetwoningen - Beemster
• Koninklijke Luchtmacht Raketten
• Bezoekje Fort Uitermeer 3 - Weesp
• Bezoekerscentrum (vervolg)
• Overig

Achter elk artikel in deze inhoudsopgave staat aangegeven welke gemeente het betreft.

Voorwoord

En de abonnees blijven binnenstromen! Welkom!
De drukkosten stijgen niet dus we kunnen de nieuwsbrief gratis blijven aanbieden. Alhoewel regelmatig wordt gevraagd hoeveel een abonnement kost. En dat er veel nieuwe abonnees zijn sinds op de website duidelijk staat aangegeven dat de nieuwsbrief gratis is...

Maar goed, deze nieuwsbrief eindelijk eens geen nieuwe ontwikkelingen maar merendeels eigen werk. Vanachter het bureau helaas.
We beginnen met het langste stuk over een nieuwe biografie - ook de langste tot nog toe. Dan verslagen over het naspeuren van een pantserkoepel van het Hembrugterrein, kringenwetwoningen in de Beemster en de plannen voor geleide wapens rond Amsterdam.
We sluiten af met wederom een stukje over Fort Uitermeer.

Kanonnier opa

Door Raymond Gaveel

Op 17 maart moest het dan toch maar gebeuren. Ik ben die dag met mijn aantekeningen onder de arm richting het Nationaal Archief in Den Haag vertrokken, in de hoop iets te vinden over de militaire dienst van mijn opa Gaveel. Het verhaal begint eigenlijk al wanneer ik, tijdens mijn stamboomonderzoek, een foto krijg van mijn oom waar zijn vader in uniform op staat met daarbij het onderschrift: "Robert Hanry Gaveel 1914-1918". Omdat ik altijd al geïnteresseerd ben geweest in krijgsgeschiedenis, werd ik er nieuwsgierig door.
<http://www.nationaalarchief.nl/>

Het leuke is dat, ofschoon er niet zo veel verhalen bekend zijn over de militaire dienst van opa, er toch wel een paar leuke verhalen de ronde doen. Zo zou opa bijvoorbeeld op wacht hebben gestaan bij de Hembrug en op Zeppelins hebben geschoten, die op weg waren naar Engeland.
Het verhaal dat hij op één van de forten rondom Amsterdam zou hebben gezeten leek mij nog het meest betrouwbaar. Ik wist van mijn oom, dat hij nog voor de Tweede Wereldoorlog samen zijn vader een bezoek gebracht heeft aan een adres ergens in de buurt van Uithoorn, waar opa tijdens zijn militaire dienst ingekwartierd is geweest. Het bezoek liep helaas niet zoals opa zich het had voorgesteld. De toenmalige bewoners waren blijkbaar niet zo vriendelijk en hartelijk als hij gehoopt had en teleurgesteld gingen ze daarom weer met zijn tweeën terug naar Amsterdam.

De foto van opa was echter nog maar het begin. Heel verrassend komt dan van de jongste broer van mijn vader het bericht, dat hij tussen allerlei spullen het militaire zakboekje van opa heeft gevonden en of ik dat zou willen hebben? Ach ja, daar heb ik natuurlijk niet zo lang over hoeven na te denken!
In het zakboekje stond iets interessants vermeld, namelijk dat opa op 3 maart 1914 werd ingelijfd bij het 2e Regiment-Vesting-Artillerie. Zou het dan misschien toch waar zijn, dat hij op één van de forten van Amsterdam heeft gezeten? Als je zoals ik al heel wat jaren bezig bent met genealogie, dan heb je vaak alleen te maken met feiten zoals geboorte, huwelijk en overlijden. Dan zijn het toch wel dit soort verhalen die wat meer kleur geven aan je familiegeschiedenis.

Het kan haast niet zou je zeggen, maar het wordt nog leuker. Diezelfde oom, die met zijn vader naar Uithoorn is geweest, laat mij op een goed moment een bewaard gebleven krantenartikel lezen. Het verscheen op zaterdag 10 juli 1915 in 'Ons Weekblad, Nieuws & Advertentieblad voor Uithoorn & Kwakel':

"De artillerie-soldaat G., ingekwartierd bij den heer J.P.E., graanhandelaar, in de Mennonietenbuurt, maakte Maandag j.l. kennis met het natte element. Groot liefhebber van visschen stond hij met volle aandacht naar een paar hengelaars te kijken.
Om beter te kunnen zien boog hij voorover, daarbij steun zoekende in een tak van een struik. Edoch de tak brak en G. lag in minder dan geen tijd onder, zijn hoofddeksel op het kroost. Goed zwemmer, wist G. zich met eigen kracht weer op het droge te werken, zoodat alleen een nat pak en een met groen versierd blauw van het vaderland, het gevolg waren."

Ik hoop wel voor opa, dat hij er zelf ook nog om heeft kunnen lachen en niet al teveel last heeft gehad van gekrenkte trots. De plagerijen van zijn makkers en de berisping van zijn verantwoordelijke officier heeft hij vermoedelijk ook wel goed doorstaan. In ieder geval zal hij er niet echt onder geleden hebben, want dan had hij immers dit artikel niet voor het nageslacht bewaard. Het geeft misschien toch ook aan hoe interessant en boeiend het leven in Uithoorn & De Kwakel in die tijd was, niet?

Het Nationaal Archief had mij inmiddels per e-mail al wat informatiebladen toegestuurd over het onderzoek naar militairen aldaar. Deze zijn overigens ook in het archief zelf gratis verkrijgbaar. Mij was door redelijk ervaren genealogen verteld dat het aanvragen van de meest primaire bron, "De Stamboeken", veel tijd zou gaan kosten en het resultaat vaak mager was. Ik ben er uiteindelijk heengegaan met het idee, dat als ik meer aan de weet zou komen dan voor die tijd, mijn bezoek geslaagd zou zijn.

Het begin was even onwennig, maar met wat nuttige instructies van een vriendelijke archiefmedewerker, ben ik op zoek gegaan naar de inschrijving van opa in het stamboek. Nu wist ik al, dat hij bij het 2e Regiment-Vesting-Artillerie ingedeeld was als gewoon dienstplichtige en dat dit gegeven bij het zoeken in de stamboeken essentieel zou zijn. Het leek mij derhalve verstandig, het zoeken naar zijn inschrijving, te beginnen in die van de "Onderofficieren en Minderen" en gelukkig met succes. Een roze map, één klapper en twee aanvragen later ligt dan het stamboek van opa (nou ja) voor mijn neus met zoals blijkt in ieder geval wat nieuwe gegevens. Wat echter nog steeds ontbrak was de bevestiging dat opa op één van de forten van Amsterdam gediend heeft. Verder zoeken dus, natuurlijk nog wel eerst wat kopietjes van het stamboek laten maken.

Na nog wat mappen en informatiebladen te hebben geraadpleegd, had ik weer een lijstje met toegangen opgesteld, waarmee ik wel succes hoopte te hebben. Ook heb ik nog wat andere archiefstukken aangevraagd en bekeken zoals de bezettingstaten van de forten in de buurt van Uithoorn. Ik heb me ook hier weer uitgebreid mogen vergapen aan prachtige plattegronden, instructieboekjes en opsommingen van aantallen soldaten en officieren per fort. Maar… weer géén opa.
De lunch sla ik dan maar over, want de tijd begint te dringen. En op het moment wanneer ik bijna het gevoel krijg, dat ik op deze dag de bevestiging van opa zijn verblijf op één van de forten wel eens niet meer zou kunnen krijgen, speel ik mijn laatste troef uit: de "Controlelijsten en Straflijsten". Ik had op dat moment nog geen idee over de inhoud.

Het resultaat maakte gelukkig een hele dag zwoegen weer goed. Het aandeel opa bestond maar liefst uit twee controlelijsten en één straflijst. Een scala aan informatie dus waarop diverse aantekeningen over zijn onderdelen en overplaatsingen stonden geregistreerd inclusief data. Gelijk op de eerste controlelijst vond ik een duidelijke stempel waarop stond : "Fort by Uithoorn". Een vreugdekreet was op dat moment moeilijk te onderdrukken en leverde mij verrassend genoeg geen vervelende reacties uit de studiezaal op, maar het glimlachen van diverse medespeurders.
Bij bestudering van de straflijst zag ik tot mijn verbazing, dat opa ook nog drie dagen kwartierarrest had gekregen, vanwege het mankeren op het ochtendappel. Het bleek een maandag te zijn geweest. Ach ja, dat kan natuurlijk de beste overkomen.
Diverse aantekeningen op de formulieren waren onduidelijk, maar in de meeste gevallen is de betekenis mij later duidelijk geworden, met dank aan het Instituut Militaire Geschiedenis/KL en René. In ieder geval mag geconcludeerd worden dat opa voor bijna 100% zeker gedurende een periode van één jaar als kanonnier c.q. stukscommandant gediend heeft op het Fort bij Uithoorn.
<http://www.landmacht.nl/img/>

Na thuiskomst heb ik niet lang gewacht om René Ros van het een en ander op de hoogte te brengen, tenslotte zou ik op 23 april voor de vierde maal op rij aan zijn excursie van de Stelling van Amsterdam deelnemen en stond dit keer ook het Fort bij Uithoorn op het programma.

Toch ben ik nog niet helemaal tevreden, er zijn namelijk nog een aantal bronnen, die onderzocht moeten worden. Ofschoon opa bijna zijn hele leven bij de Amsterdamsche Bank heeft gewerkt, is hij daar zijn werkzame leven niet begonnen. Het verhaal gaat, dat hij daarvoor als civiel medewerker bij de Artillerie Inrichtingen Hemburg heeft gewerkt. Doel is dan ook om dit zwart op wit bevestigd te krijgen, het zou prachtig zijn als mij dat ook nog gaat lukken.
Dan is er bijvoorbeeld nog het Artillerie Museum in ’t Harde, waar ik de vraag gesteld heb of er niet ergens gegevens staan geregistreerd over de functie van de militair, eventueel rang en waarvoor hij is opgeleid. Men was daar vrij positief over. Misschien krijgt dit verhaal dan nog een staartje?
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/zaandam-ai/>
<http://www.artillerie.nl/nam_intro.html>

Noot redactie:
Door het speurwerk van Raymond hebben we een zeer uitgebreide biografie over Kanonnier Gaveel aan de website kunnen toevoegen.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/mensen/kanonnier.htm>

De informatiebladen van het Nationaal Archief zijn ook online te raadplegen, zoals 'Onderzoeksgids - Uw voorouder een militair':
<http://www.nationaalarchief.nl/voorouders/ondersteuning/gids/militair/militairen_onderzoeksgids.asp>
Van het archiefonderzoek heeft Raymond een dossier opgesteld met details over de geraadpleegde archieven en dossiers. Voor de geïnteresseerde onderzoeker is dit dossier bij de redactie in te zien en gedeeltelijk electronisch te verkrijgen.

Koepel Hembrugterrein

Bij een wandeling over het Hembrugterrein ter voorbereiding van de excursie aldaar (zie Nieuwsbrief 200) vertelde beheerder Peter Kruit over een pantserkoepel die er rond 1980 was gevonden. Dat verhaal had ik enkele jaren eerder ook al eens gehoord maar deze keer er maar eens dieper in gedoken. Bij deze een verslagje van de (e-mail en telefonische) speurtocht.

Volgens beheerder Peter Kruit was de pantserkoepel in de grond gevonden toen een deel van het Hembrugterrein werd afgestoten voor de aanleg van de Den Uyl-brug. De koepel zou naar het Legermuseum zijn gegaan. De conservator van het Legermuseum Delft, Alfred Staarman, kon hierover echter niets achterhalen.
Wel verwees hij naar een oud-Defensie medewerker, Paul N.J. Steenbakker. Die kon er inderdaad meer over vertellen. Volgens hem was de koepel in de periode 1987-1990 gevonden naar aanleiding van de aanleg van de Den Uyl-brug. Tegelijkertijd was er op hetzelfde terreindeel een 20mm FLAK affuit gevonden. Mogelijk hield dit verband met de Sperre van spoorstaven in de provinciale weg ter hoogte van de Houthavenkade. Deze Sperre hield waarschijnlijk verband met het Stadtverteidigungsbereich Amsterdam waarvan het tracé juist bij de Hemburg mij nog onduidelijk is.

De koepel zou volgens dhr. Steenbakker afkomstig zijn geweest uit een ander werk waarbij de naam "Maasmond" geassocieerd werd. Volgens zijn herinneren zou de koepel een doorsnede van 1,5-2 m en hoogte van 2 m hebben. Met tussenkomst van Stichting Menno van Coehoorn zou de koepel met militair transport afgevoerd zijn. Maar ik moest de overste uit die tijd maar eens bellen. De gegeven combinatie van naam en woonplaats kwam in de telefoongids voor.

B.J.C.M. van Rijckevorsel was destijds kazernecommandant en het Hembrugterrein viel onder zijn verantwoordelijkheid. Maar ook enkele forten zoals het Fort aan de Middenweg, Fort aan den Ham en Fort bij Vijfhuizen.
Hij wist zich de koepel - volgens hem 4 m doorsnede - nog te herinneren en kon weinig toevoegen aan de informatie die ik eerder van anderen had gekregen. Maar wel twee belangrijke toevoegingen.
Ten eerste dat de koepel was overgebracht naar het Fort aan den Hoek van Holland (ook wel Fort Maasmond genoemd). En ten tweede dat er ook een roeibootje was gevonden dat ooit tot een fort had behoord. Dat roeibootje was naar een fort overgebracht maar hij wist niet welk fort. Volgens dhr. Steenbakker lag het bootje destijds nog bij het Fort bij Vijfhuizen.

Mijn aandacht verschoof nu naar Hoek van Holland en ik nam contact op met de 'fortcommandant' John Verbeek†. Hij bevestigde dat de bewuste pantserkoepel zich inderdaad in de collectie van het Kustverdedigingsmuseum Fort aan den Hoek van Holland bevindt. Korte tijd later bleek dat Jurgen Lamers er een foto van had gemaakt (zie hiernaast).
Het is een Duitse koepel en wel de voorste helft van de observatiepost voor de Marine vuurleidingspost M120. Hij schat de pantserdikte op 10-15 cm. Voor zover is vast te stellen is de koepel nooit ingebouwd geweest en is hij waarschijnlijk van een Duits depot afkomstig.

Mogelijk dat het Hembrugterrein door de bezetter als depot werd gebruik?
Of toch ooit ingebouwd? Dan kan het afkomstig zijn van de gesloopte Leitstand van de Marine Küsten Batterie Zanddijk nabij Den Helder...
Er blijven nog genoeg vragen over. Maar ik ben toch vooral benieuwd waar dat roeibootje naar toe is gegaan!

<http://www.legermuseum.nl/>
<http://www.forthvh.nl/>
<http://panzermauer.com/index.php?actie=artikel;jd-zanddijk>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/zaandam-avp/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/duits/>

Kolonie Kringenwetwoningen

Ik had de woningen al eerder in de peiling gehad, maar onlangs had ik gelegenheid om de Purmerenderweg in de Beemster een stukje te bewandelen.

Op precies 600 meter ligt een viaduct over de Purmerenderweg. Tussen dat viaduct en het Fort benoorden Purmerend heb ik zeven geheel houten woningen, en een gedeeltelijk van hout, aangetroffen. Ik eet mijn muis op als dat geen kringenwetwoningen zijn. Op Weesp na is dit de grootste groep kringenwetwoningen die ik rond Amsterdam ken.

Volgens de Kringenwet 1853 moesten woningen in de kleine kring (tot 300 m) en middelbare kring (tot 600 m) van hout gemaakt zijn om snel een vrij schootsveld rond het fort te kunnen creëren.

Deze woningen heb ik niet genoemd gezien in het monumentregister Stelling van Amsterdam. Ze liggen natuurlijk wel in het Werelderfgoed 'Droogmakerij De Beemster', maar of ze ook juridisch beschermd zijn?
Wie het weet, mag het graag zeggen.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/kleine-werken/kringenwet/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/purmerend-noord/>
<http://www.forten.info/wetten/kringenwet.htm>
<http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=899>

Koninklijke Luchtmacht Raketten

Alweer enkele weken geleden heb ik een thema-archiefdag gehouden. Een gehele dag stond in het teken van de luchtmacht met een bezoek aan de Sectie Luchtmachthistorie (Den Haag) en het Centraal Archieven Depot Defensie (CAD, Rijswijk). Hierbij werd ik vergezeld door Ron Erhardt, een voormalig Luchtmacht-medewerker.
Bij de Sectie Luchtmachthistorie werd het 'Tiemens Archief' geraadpleegd, op zoek naar informatie over het Duitse Radarstation Seeadler. Helaas weinig over gevonden, maar het moest geprobeerd worden.

's Middags waren we bij het CAD alwaar enkele uitgezochte dossiers uit het archief Chef Luchtmacht Staf klaar stonden. Vele mappen met 'NATO geheim' en 'vertrouwelijk' werden gezamenlijk doorgenomen. Ron zorgde voor de noodzakelijke kennis van afkortingen en ander achtergronden.
De stukken waren van de periode rond 1973. In deze periode werkte Ron bij de NATO, als 'tegenpool' van de Nederlandse Chef Luchtmacht Staf. Het was voor hem een vreemde openbaring om te lezen in welke mate een en ander aan de 'andere' kant werd besproken.

Er zijn diverse voorstellen en briefwisselingen besteedt aan de zogenoemde 'Air Defence Planning Group' (ADPG) voorstellen. Onderdeel daarvan was de bescherming van de havens van Rotterdam en Amsterdam met geleide wapens. Uit de stukken is een redelijk helder beeld ontstaan over de sites en wapensystemen. Maar helaas was men in die periode nog niet toegekomen aan het feitelijk plannen van de locaties en wellicht bouwen van de sites. Mogelijk dat bij de daadwerkelijke invoer van de Patriot, rond 1986-1987, het tot meer concrete voorstellen is gekomen.

De pagina 'Geleide Wapens Amsterdam' is uitgebreid met een hoofdstuk 'Sites & Weapons'. Het hoofdstuk 'Amsterdam in het achterland' is aangevuld. Van het Ministerie van Defensie is schriftelijk toestemming ontvangen om de informatie te publiceren.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/raketten/>

Bezoekje Fort Uitermeer 3

Afgelopen week zijn, volgens plan, vier munitiemagazijnen op het Fort Uitermeer gesloopt. Ik moet zeggen dat ik de indruk heb dat er zeer zorgvuldig besloten is welke magazijnen gesloopt zouden moeten worden.

Er zijn twee grote magazijnen gesloopt, direct ten noorden en ten zuiden van het torenfort. Daardoor is ruimte ontstaan voor de nieuw te graven gracht. Het zicht op het torenfort is al sterk verbeterd.

Verder zijn er nog twee kleine magazijnen gesloopt. De eerste is die vlakbij de ingang, aan het middenpad. Deze was me eerst niet opgevallen omdat het sloopwerktuig ervoor stond.
De tweede is het kleine magazijn dat aan de zuidzijde stond (zie foto). Dit betekent dat de zichtlijn op het torenfort vanaf de provinciale weg, blijkbaar precies tussen twee grote magazijnen gaat lopen.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/uitermeer/>

Bezoekerscentrum

Tot januari 2006 in elke nieuwsbrief een stukje over het bezoekerscentrum. Ook als er weer niets te melden is...

Je kan mijn voorstel over het bezoekerscentrum uit 2003/2004 lezen of downloaden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/diversen/bezoekerscentrum/>

Overig

- Radio Nederland Wereldomroep (RNW) heeft een serie over Werelderfgoederen in Nederland gemaakt, waaronder de Stelling, en besteedt er ook op hun website enkele woorden aan.
<http://www.rnw.nl/rnw/nl/themes/nederland/?view=Standard> <http://www.rnw.nl/rnw/nl/themes/nederland/stellingamsterdam050602?view=Standard>