Kazernes, magazijnen en infrastructuur

Artillerie-Inrichtingen

(Staatsbedrijf der Artillerie-Inrichtingen, Staatsbedrijf Artillerie-Inrichtingen, Munitiefabriek Hembrug, Artillerie-Inrichtingen Hembrug)

Locatie:

Gelegen in Zaandam aan het Noordzeekanaal, een verbinding naar zee, en gelegen aan een spoorweg nabij de Hemspoorbrug (1907-1983) met een spooraansluiting. Nabij was het Algemeen Verdedigingspark gelegen, tegenwoordig samen het Hembrugterrein. Het terrein ligt in Polder VII van de IJ-polders en was tot 1896 een baggerdepot van Rijkswaterstaat.

Doel:

Het vervaardigen, wijzigen, herstellen, aanschaffen en onderzoeken van oorlogs- en ander materieel.
Praktisch houdt dit voornamelijk de fabricage van geweren, mitrailleurs, helmen, rijwielen en munitie voor geschut, mitrailleurs en handvuurwapens in. Tevens het herstel van kanonnen, motoren en de bouw van carrosserieën. Door de personeelsvereniging werd er ook speelgoed gemaakt. Ook was er materieel opgeslagen, zo waren er rond 1907 grote hoeveelheden geweren en karabijnen opgeslagen.
Militaire werklieden van de Artillerie-Inrichtingen werden er opgeleid maar ook officieren en onderofficieren volgden er cursussen in onderhoud en beheer van geschut, wapens e.d.

Personeel:

De personele bezetting van Artillerie-Inrichtingen bestond zowel uit militairen als uit burgers. Het aantal mensen dat er werkte hing af van de geest van de tijd en de spelende conflicten.

De volgende grafiek laat duidelijk de grote schommelingen in het personeelsbestand zien.

1578 (1914), 3285 (1915), 8484 (1917), 5160 (1919), 1900 (1920), 2600 (1928), 1250 (1931), 2400 (1937), 3400 (1938), 5300 (1939).

Zie Fortcommandant Jhr. O.G. Bloijs van Treslong, Magazijnbeheerder Buchel.

Historie:

Zie Historische kalender.

Omschrijving:

In het begin van de Artillerie-Inrichtingen was Delft (Van Leeuwenhoeksingel) een goed gekozen plaats, strategisch achter de waterlinie. Door allerlei Europese conflicten in 1830, 1848, 1866 en de Frans-Pruisische (Duitse) Oorlog uit 1870, steeg de vraag in Nederland naar materieel. Ook de industriële revolutie en de technische ontwikkeling van militaire goederen zorgden voor een schaalvergroting bij de Artillerie-Inrichtingen.
In 1889 werd besloten tot invoering van een nieuw geweer. Door internationale ontwikkeling werd het oude Beaumont geweer ingeruild voor de Mannlicher M95. Ook een nieuw 6,4 mm randvuurpatroon was nodig. Naast het ruimtegebrek in Delft werd het ook raadzaam geacht om de fabriek binnen de Stelling te situeren. In 1898 nam Minister Eland het definitieve besluit over de verplaatsing.

In 1887 bestond de gedachte om de Marinewerf in Amsterdam naar deze locatie te verplaatsen. Vanaf 1890 is er sprake van een Marine munitiemagazijn in de nabijheid en vanaf minstens 1895 stond de Kolenloods der Koninklijke Marine naast het terrein, aan het Noordzeekanaal, van de latere Artillerie-Inrichtingen. Deze loods is na 1918 bij de fabriek opgenomen en in 1957 vervangen door de .50"-fabriek (voor zware mitrailleurs) van bijna hetzelfde vloeroppervlak.
Ook ten zuiden van het Noordzeekanaal hebben nog enkele fabrieken gestaan. Tijdens de mobilisaties moeten er ook diverse tijdelijke werkplaatsen onder het beheer van de A.I. zijn geweest. Zo was in 1939 de Grote Garage van Publieke Werken van Haarlem in gebruik als mitrailleur-herstelplaats.

Van 1916 tot 1918 hebben er vier luchtafweerkanonnen rond het terrein gestaan. Zie Luchtafweer Ouderkerk voor meer informatie.

De woningen Havenstraat 114-145, de "Delftse woningen", zijn voormalige personeelswoningen.

Door de Artillerie Inrichtingen zijn ook chemische strijdgassen geproduceerd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn onder leiding van de Artillerie-Inrichtingen "enkele honderden tonnen" van het eenvoudige zwaveldioxide geproduceerd in civiele fabrieken bij Kralingse Veer en Zwijndrecht. Het had ingezet moeten worden bij een inval in ons land.
En vanaf 1938 werd als experiment mosterdgas (zie Mosterdgas) geproduceerd.
Zie ook Thema-nieuwsbrief 'Gas-gas-gas!'.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn locaties van de Stelling zoals Fort aan de Middenweg en Munitiemagazijn 1800 Roeden gebruikt voor opslag.

Omgeving:

De originele situatie rond de fabriek is behouden met uitzondering van het verdwijnen van de Hemspoorbrug en de spoorweg Amsterdam - Zaandam: vervangen door de Hemtunnel.

Eigenaar:

Ministerie van Financieën, Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf

Gebruiker:

geen

Gebruik:

geen

Monument status:

Diverse gebouwen zijn rijks- of gemeentelijk monument.