Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 458

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
20ste jaargang, nummer 458, 14 maart 2018

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• Revue 'Holland blijft Neutraal'
• Donateurs en sponsors gezocht!
• Lezing Stelling van Amsterdam in Kwadijk
• Rondleiding 'Zoeken naar Stelling-graven'
• Wie was de verdronken korporaal?

Inleiding

Beste lezer,

Ook in deze nieuwsbrief ligt de nadruk op mensen. Eerst over Hero Bleeker en zijn militaire revue waarvan een beschrijving boven water is gekomen.
Voor het dragen van de directe kosten van de website en bijbehorende werkzaamheden zijn ook mensen nodig, die een donatie doen naar aanleiding van de jaarlijkse oproep. Tevens zijn mensen van harte welkom op de lezing over de Stelling die binnenkort in Kwadijk wordt verzorgd. Zelf organiseren we een bijzondere rondleiding op de begraafplaats De Nieuwe Ooster in Amsterdam.
Tenslotte het klapstuk, een bijzondere vondst weliswaar op een begraafplaats maar het gaat over een oorlogsslachtoffer van Fort aan het Pampus. Echt even lezen!

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2018/nieuwsbrief-458/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/

De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 18 april verschijnen. Bijdragen graag ruim van tevoren toezenden.

Veel leesplezier!
René Ros
https://doccentrum.stelling-amsterdam.nl/

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Dienstberichten

- De Dagexcursie Stelling van Amsterdam heeft al veel aanmeldingen ontvangen! Aankondiging gemist of nog vergeten aan te melden? Bij deze een herinnering. Zie voor meer informatie en aanmelden:
Dagexcursie Stelling van Amsterdam

Revue 'Holland blijft Neutraal'

Tekst: René Ros
Met dank aan: Erik Hovinga, Otto Bodemeijer.

Bij het onderzoek naar de 1.004 Beemster militairen kwam ook de auteur van een militaire revue in beeld. De revue was bedoeld om tijdens de mobilisatie de toneelspelers en het publiek bezig te houden. Maar waar ging die revue eigenlijk over?

Schrijver Hero Bleeker was gelegerd op Fort bij Spijkerboor en blikte op zijn 80-ste verjaardag terug: "Toen ben ik ingeschakeld door de Commissie Ontwikkeling en Ontspanning. Ze zeiden: Je moet de aandacht van de jongens afleiden. Anders worden ze vervelend." En zo ontstond de eerste, militaire revue Holland Blijft Neutraal. Hero Bleeker lacht als hij hieraan terugdenkt."

Naar aanleiding van een artikel over de 1.004 Beemster militairen in het tijdschrift 'Mars et Historia' werden twee oude boekwerkjes aangeboden. Een daarvan is "Tekst der Liederen uit de Revue 'Holland blijft Neutraal' in 27 Tafereelen".
Het script staat er niet in maar wel een samenvattende beschrijving van de vier akten en de liedteksten. De beschrijving is door Otto Bodemeijer overgetypt en in zijn geheel op deze website geplaatst.
Het woordgebruik van destijds vergt enige concentratie bij het lezen maar geeft een beeld hoe men hoopt als neutraal lang buiten de oorlog te blijven.

Het verhaal gaat over soldaat Kees Knut die op een fort is gelegerd en waar het de mythische God van de oorlog lukt om het fort te betreden. En dit terwijl het volk graag de Vredesengel houdt en niet betrokken raakt in een oorlog, gepersonificeerd door die God Mars. Tussendoor komen onderwerpen als meisjes, inkwartiering, kantinedienst, permissiegangers en Belgische vluchtelingen aan bod. Uiteindelijk beseft de God Mars dat hij niet welkom is, niet op het fort en niet in ons land. Dat was een hoopvolle gedachte in een spannende, onzekere tijd.

Revue 'Holland blijft Neutraal' (nieuw)
Fort bij Spijkerboor
Thema-nieuwsbrief 'Wie waren de 1.004 militairen in de Beemster? (1/2)
Thema-nieuwsbrief 'Wie waren de 1.004 militairen in de Beemster? (2/2)

Donateurs en sponsors gezocht!

Zoals u zult begrijpen vraagt het maken en in de lucht houden van deze omvangrijke website vele honderden uren vrije tijd.
Uw donatie is noodzakelijk om de private website in de lucht te houden en de werkzaamheden uit te blijven voeren, onafhankelijk van overheden. Met als doel om kennis, bekendheid en bewustzijn over militair erfgoed te bevorderen.

Het vestigen van de bibliotheek op Fort Uitermeer is zeer geslaagd maar brengt ook extra kosten voor huisvesting en verzekering met zich mee. Ook de dienst om berichten naar sociale media door te zetten is een betaalde dienst. Tegoeden voor digitale scans bij diverse archiefdiensten. En vergeet de brandstofkosten voor de gereden kilometers niet, dat was vorig jaar 4.500 kilometer.

Wilt u als persoon of organisatie deze website financieel ondersteunen en daarmee ook uw waardering uiten? Geef dan een donatie en geniet van een aantal voordelen zoals een gratis luchtfoto en korting op de jaarlijkse dagexcursie.
De huidige donateurs en sponsors wil ik bij deze zeer bedanken. Het aantal particulieren en organisaties, de bedragen en het jaarlijks herhalen blijft de verwachtingen overtreffen.

Zie de webpagina met informatie over het doneren om eenvoudig via PayPal (ook creditcard) of een overschrijving te betalen. En natuurlijk kunt u daar ook meer informatie vinden over de voordelen.

Informatie over doneren
Overzicht van sponsors

Lezing Stelling van Amsterdam in Kwadijk

Tekst: Historisch Genootschap Oud-Quadyck.
Foto's: René Ros en Wim Goes.

Woensdag 28 maart aanstaande houdt Oudheidkundig Genootschap Oud-Quadyck haar jaarlijkse ledenvergadering in de kerk van Kwadijk (Kwadijk 87); aanvang 19.30 uur. Na de vergadering is een pauze en daarna volgt rond 20.30 uur een interessant programma over de Stelling van Amsterdam door historicus René Ros. De toegang is voor leden en donateurs is gratis, overige bezoekers betalen €2,50.

Tussen 1881 en 1914 werd in opdracht van het Ministerie van Oorlog rond Amsterdam een verdedigingslinie aangelegd: de Stelling van Amsterdam. De waterlinie bestond uit 38 forten (waarvan twee kustforten), twee vestingen, vier batterijen en twee kustbatterijen, inlaatsluizen, nevenbatterijen en magazijnen. In geval van oorlogsomstandigheden konden grote delen van de Stelling onder water worden gezet ter verdediging van Amsterdam. De Stelling werd ingedeeld in sectoren. Kwadijk en omgeving maakten deel uit van de sector Ilpendam waarbinnen vier forten in de Beemster, een in Edam en een in Kwadijk (al bleef dat fort onvoltooid) werden ingedeeld. Het grootste fort, Fort bij Spijkerboor, lag weliswaar in de Beemster, maar maakte deel uit van de sector Zaandam. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden in het kader van de Mobilisatie van 1914 de forten bemand, ook die in onze omgeving. Maar ook tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde de Stelling een rol onder andere door (gedeeltelijke) inundering in 1940 en 1945 binnen de sector Ilpendam.

De Stelling is 135 kilometer lang en staat sinds 1996 op de Unesco Werelderfgoedlijst. Er is al jarenlang veel belangstelling voor de Stelling, verschillende forten openen ’s zomers hun deuren en organiseren allerlei activiteiten. Daarnaast heeft een aantal forten een andere bestemming gekregen, ook in onze omgeving. Genoeg redenen om historicus René Ros uit te nodigen, hij heeft namelijk veel onderzoek gedaan naar de Stelling van Amsterdam, zowel in archieven als op locatie zelf. Het programma dat hij zal presenteren is gevarieerd: Na een korte inleiding wordt de film Geheim landschap over militair erfgoed in Europa en Nederland vertoond met aansluitend een uitgebreide presentatie over de Stelling van Amsterdam. Tenslotte is er aandacht voor lokale/regionale objecten uit de Stelling.

Datum: Woensdag 28 maart 2018
Aanvang ledenvergadering: 19.30 uur
Aanvang presentatie Stelling van Amsterdam: 20.30 uur.

Oudheidkundig Genootschap 'Oud-Quadyck'

Rondleiding 'Zoeken naar Stelling-graven'

Tekst en foto: René Ros.

Naar aanleiding van de zoektocht naar de graven van een aantal van de 1.004 Beemster militairen wordt een bijzondere rondleiding verzorgd op de begraafplaats De Nieuwe Ooster in Amsterdam.

Op zaterdag 14 april as. wordt van 13.30 tot 16.00 uur een programma van drie onderdelen aangeboden. Er wordt een bezoek gebracht aan het Nederlands Uitvaart Museum 'Tot Zover' dat op de begraafplaats is gevestigd. Vervolgens wandelen we met een gids van Stichting Arboretum DNO over de begraafplaats met aandacht aan bomen en grafmonumenten. Daarbij bezoeken we ook een aantal graven van Stelling-militairen waaronder het graf in onderstaand artikel. René Ros zal bij deze graven een toelichting geven.
We eindigen met een drankje in het café Roosenburgh om bij te komen en bij te praten.

De vrijwilligers die gezocht hebben naar de graven zijn rechtstreeks uitgenodigd en voor hen is de rondleiding gratis. Andere geïnteresseerden kunnen uiteraard ook deelnemen, voor hen bedragen de kosten 15 euro. Aanmelden en vooraf betaling per bank is noodzakelijk en kan via onderstaande link.
We hopen dat u mee gaat en we kunnen laten zien dat een begraafplaats geen treurig terrein is en dat er ook een stukje Stelling-geschiedenis eh... ligt.

Aanmelden rondleiding
'Graven zoeken' in Nieuwsbrief 456

Wie was de verdronken korporaal?

Tekst: René Ros.
Foto: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam.
Met dank aan: Peter Claesen (stichting Forteiland Pampus), Ron Erhardt†, dhr. R. Lucas, Mischa Smeding (gem. Amsterdam, begraafplaats De Nieuwe Ooster).

In de avond van 28 november 1916 voer een boot met terugkerende verlofgangers over de Zuiderzee van Muiden naar het Fort aan het Pampus. Net buiten de haven van Muiden viel een korporaal overboord en hij overleefde dat niet. Is te achterhalen wie deze arme man was?

In De Telegraaf van 30 november staat geschreven: "Dinsdagavond halftien verliet de "Pieter", welke den dienst op fort Pampus onderhoudt, tot de artillerie-boot weder hersteld is, de haven, teneinde de manschappen, die van verlof of permissie terugkeerden, naar de plaats hunner bestemming te brengen.
Even buiten de haven klonk eensklaps: "Een man over boord!" De milicien-korporaal B. van de lichting 1915 was in zee gevallen. Oogenblikkelijk werd gestopt en volle kracht achteruitgestoomd naar de plek, van waar het noodgeroep van den ongelukkige scheen te komen, want in de diepe duisternis en mist kon men niets zien. Toch was men betrekkelijk spoedig bij B., want deze had in dien tijd ook zwemmende een 100 M afgelegd. Doch hoewel toen redding zeer nabij was, en hem een lus werd toegeworpen en een ladder toegestoken, miste hij ten eenenmale de kracht deze te grijpen. Voor de oogen zijner makkers verdween hij in de diepte.
Tot 's nachts halftwee en Woensdagmorgen weer opnieuw heeft men gedregd. Doch te vergeefs! Hoogstwaarschijnlijk is het lijk door den sterken stroom weggedreven. De ouders verliezen een braven zoon, de compagnie een flink soldaat, de kameraden een trouwen makker."

U ziet, sensatie en dramatiek zat er bij de Telegraaf al vroeg in maar ze noemden geen naam. Andere kranten, die ook digitaal beschikbaar zijn op Delpher, publiceerden kortere artikelen en noemden het slachtoffer H.L. Bander. Het militieregister van de gemeente Amsterdam geeft zijn volledige naam: Hendrik Lammert Bander. Dat het om de juiste persoon gaat wordt bevestigd doordat bij de opmerkingen zijn verdrinking genoemd wordt. De KNMI weerdata laat zien dat in Amsterdam rond 21.30 uur een matige zuidwesten wind stond met een luchttemperatuur van slechts twee graden Celcius.
Half december 1916 loofde de fortcommandant een beloning van 100 gulden uit (vergl. 800 euro) voor het vinden van het lichaam. Bij zijn vermelding in het papieren stamboek van het Regiment Pantserfortartillerie staat dat hij per 27 december als deserteur van de sterkte is afgevoerd maar dat is later doorgestreept - laten we hopen dat het een administratieve vergissing betrof...
Er zijn onjuiste krantenberichten en rectificaties dat het lichaam al op 22 december zou zijn gevonden. Het werd pas na 42 dagen, op 9 januari 1917, door de twee Ransdorper vissers Jacob en Eldert Porsius gevonden, zo blijkt uit de gedigitaliseerde akte van overlijden in het Noord-Hollands Archief.

Het overlijdensbericht in de krant vermeldt dat hij op de Oosterbegraafplaats in Amsterdam zou worden begraven en zijn graf bestaat nog! Het bijzondere is dat uit de administratie blijkt dat hij in een algemeen graf begraven werd en in mei 1918 werd herbegraven in een privégraf. Eens kijken of daarover aanwijzingen zitten in de tekst op de grafsteen:

"Hier rust
onze innig geliefde zoon, broeder
en zeer geachte kameraad
Hendrik Lammert Bander
geb. 18 juni 1895
overl. 28 nov. 1916
als milicien-korporaal
van het fort "pampus"
op noodlottige wijze in de
zuiderzee om het leven gekomen"

Het is heel bijzonder om de naam van een fort op een grafsteen te lezen. Bovendien is te concluderen dat hij geen vrouw en kinderen naliet. En wat betreft het herbegraven is het aannemelijk dat hij door de familie in een goedkoper 10-jarig algemeen graf was begraven en dat de kameraden vonden dat hij een langduriger graf moest krijgen.
Met "zeer geachte kameraad" in de graftekst mag je aannemen dat de achterblijvende kameraden hebben meebetaald aan een graf op niet het goedkoopste deel van de begraafplaats. De theorie is dat de gemobiliseerde manschappen een collecte hebben gehouden om hem een privégraf te geven.
Om de graftekst geheel leesbaar te maken zijn drie coniferen door begraafplaats-medewerkers verwijderd en hebben we de grafsteen schoongemaakt. Dit is uiteraard in overleg en met toestemming van de rechthebbende gebeurd.
Door deze bevindingen heeft de Werkgroep Stenen Archief Amsterdam het graf op de lijst van bijzondere graven geplaatst met de bedoeling om het voor altijd te behouden. Ook is het gemeld bij de auteur van het boekje 'Tastbare herinneringen 1914-1918'.

Hendrik Lammert Bander was, als nakomertje van drie kinderen, in 1895 geboren en toen hij 14 jaar was overleed zijn vader. Hij werd broodbakker en wilde als zeemilicien-kok zijn militieplicht vervullen maar werd geschikt bevonden voor de administratietroepen. Desondanks werd hij in 1915 ingelijfd bij de Pantserfort Artillerie voor het Fort aan het Pampus, hopelijk als broodbakker.
Op slechts 21-jarige leeftijd kwam hij om het leven tijdens de vervulling van zijn militieplicht ten behoeve van ons land.

Biografie Korporaal Bander (nieuw)
'De verdronken korporaal van Pampus' in Nieuwsbrief 250 (2006)
Fort aan het Pampus
Delpher