Sector Zaandam

Fort bij Spijkerboor

Locatie:

Het fort ligt langs de westelijke ringdijk in de zuidwestelijke hoek van de Beemster polder. Het Noordhollands Kanaal loopt ten zuiden van het fort, ten westen de Beemsterringvaart.

Doel:

"Afsluiting en verdediging van de accessen gevormd door de Westelijke Beemsterringvaart met de daarlangsloopende kaden en wegen. Met zijne koepelvuurmonden moet het den vijandelijke insluitingslinie kantonnementen enz., onder vuur nemen en de insluitingstroepen op verren afstand houden."

Bezetting:

326 (1913), 316 (1920), 140 gevangenen (1920); 27 man Engelse luchtmacht (1952-1957).
Zie Wijnhandelaar Bart, Gevangene Beers, Fortwachter Betlehem, Fortcommandant Jhr. O.G. Bloijs van Treslong, Kapitein Cramwinckel, Gevangene Förrer, Soldaat Groot, Fortcommandant De Jong, Soldaat Jordaan, Gevangene Klarenbeek, Gevangene Kopjes Nieman, Korporaal Kuiper, Gevangene De Man, Fortwachter Oushoorn, Radiotechnicus Pennekamp, Sergeant Pothoven, Fortwachter Prijs, Genieofficier Van Rijsbergen, Gevangene Roskam, Kampcommandant Schalk, Ambtenaar Schimmel, Polderwerker Verhoeven en Gevangene Vonk.

Bewapening:

Zie Opgave der Bewapening 1910 en Koepel-tekening 10,5 cM.

Historie:

Zie Historische kalender.

Omschrijving:

Type B, onversterkt beton. Heel ongewoon is dat dit fort twee verdiepingen heeft vanwege de hoogte van de te verdedigen dijk.
Het artillerie geschut in de pantserkoepel met tweeloops 10,5 snelvuurkanon uit 1911 van Krupp-Gruson is nog vrijwel intact aanwezig (Zie Eindkeuring Pantserkoepel Fort by Spykerboor).
Het aanwezige geschut is uniek in de Stelling, alleen Fort bij Velsen heeft nog een soortgelijke pantserkoepel, en uitermate zeldzaam in Europa.
Andere unieke kenmerken van het interieur zijn de waterreservoirs, de wasserij en de wasruimten. De fortwachterswoning bevindt zich aan de keelzijde van het fort. In dit fort bevinden zich de kookketels van Fort bij Marken-Binnen.

Door de vooruitgeschoven ligging, genoodzaakt door de slechte grondgesteldheid elders, werd een partiële voorstelling rond het kanalenknooppunt nodig geacht. Deze zou ingericht worden als de hoofdverdediginglijn bezet zou worden terwijl steeds sprake bleef van een veiligheidsbezetting in alleen de forten.

In 1895 werd een bedekte weg aangelegd vanaf een aanlegplaats (voor de drijvende brug?) aan het Noord Hollandsch Kanaal dat onder aan de voet van de dijk naar het fort liep. Deze "sluipgang" was circa 900 meter lang en aan de westzijde gedekt door de dijk en aan de oostzijde door wilgen
In 1975 bleek de sluipgang zwaar verwaarloosd en het waterschap wilde de verwilderde wilgenbomen en opslag rooien. Na het betalen van 15.000 gulden door Defensie als afkoopsom moeten de weg en een deel van de wilgen in 1976 zijn verdwenen. Het deel ten zuiden van de Zuiderweg is nu een fietspad en erlangs staan nog wilgen.

Op het buiten terrein was vanaf ca. 1897 een ponton-loods voor de opslag van materieel voor een drijvende brug over het Noordhollands Kanaal. Ook bij Zijkanaal C was zo'n pontonbrug voorzien.
Deze ponton-loods was 98 meter lang en stond rechts van de toegangsbrug/dam. In de periode 1914-1918 was de loods leeg want de pontonbrug lag gereed voor gebruik in het kanaal en werd de loods voor andere doeleinden gebruikt. Vanaf november 1916 werd de ponton-brug weer opgeslagen, maar nu in een loods bij het Fort aan de Jisperweg.
De ponton-loods werd later gebruikt voor de huisvesting van gevangenispersoneel en de administratie.
In 1948 werd een 28 meter lange loods van het barakkenkamp Schoorl (zie ook Schietdoelen bij Schoorl) overgebracht naar dit fort om er werkplaatsen voor de gevangenen in te richten. Deze loods is in de jaren 1970 gesloopt.

Het fort was van 1918 tot 1920 een militair huis van bewaring voor circa 80 arrestanten gebruikt, het was de eerste open strafgevangenis.

Van september 1939 tot mei 1940 was het Interneringsdepot Fort bij Spijkerboor er gevestigd. Er werden uiteindelijk twaalf Duitse militairen in dit fort geïnterneerd. Deze Duitse militairen zijn, kort na de Duitse inval, per schip vanuit IJmuiden naar Engeland overgebracht.
In de avond van 19 februari 1940 ontsnapten twee Duitse militairen om naar Duitsland te gaan. De twee werden door Nederlandse helpers naar het station van Alkmaar gebracht en namen daar een taxi naar Groningen. Op de Afsluitdijk bij Kornwerderzand werden ze aangehouden, ondervraagd en teruggestuurd. Het blijkt dat de helpers onderdeel waren van het netwerk van de Duitse inlichtingendienst en dat de Nederlandse inlichtingendienst vooraf van de ontsnapping wist.
Zie Ontsnappen van Fort bij Spijkerboor.

Vanaf een onbekende datum in 1943 tot kort na mei 1944 werd het fort als hulpgevangenis door de Duitse bezetter (Reichskommissar, General-kommissar für Verwaltung und Justiz) gebruikt Daarna werd het fort gesloten en ontruimd, onbruikbaar gemaakt en afgesloten. Dit om gebruik door geallieerde troepen na een landing op de Nederlandse kust te voorkomen. De inventaris lag tot circa juli 1946 opgeslagen in een voormalig Genie magazijn in de Bovenkerkerpolder bij Amstelveen.

Van 1 mei 1946 tot 1 juli 1947 had het fort een functie als Bewarings- en Verblijfkamp "Kamp Fort Spijkerboor"? voor politieke delinquenten (aanvankelijk N.S.B-ers uit Zaandam).
De wandschilderingen, o.a. in de poterne, zijn vermoedelijk gemaakt door een gevangen N.S.B.-er (1945-1946). In 1998 zijn wandschilderingen achter nieuwere verflagen ontdekt.

Vanaf 1947 zaten er dienstplichtigen gevangen die weigerden om uitgezonden te worden naar Nederlands-Indië voor de Politionele Akties tegen de onafhankelijkheidsstrijd aldaar.

Vanaf 1950 is het fort door de Koninklijke Luchtmacht en de Rijksluchtvaartdienst / Luchtverkeersleiding gebruikt voor een radiobaken door plaatsing van een antenne op het dak. In 1990 is een apart radiobaken in de omgeving gebouwd.

In 1951 (mogelijk 1952) is een overdekte kokerschietbaan voor de Bescherming Bevolking en/of Nationale Reserve gebouwd. Deze zouden er elke donderdag-avond geoefend hebben. Binnen de Stelling heeft alleen Fort bij Edam eenzelfde schietbaan.

De 550 Signal Unit, detachement Tweede Tactische Luchtmacht van de R.A.F., dat van 1952 tot 1957 op het fort was gedetacheerd bestond vermoedelijk uit een officier, warrant-officier, sergeant-majoor en 24 onderofficieren, korporaals en soldaten. Ondersteund door drie Nederlandse Luchtmacht manschappen t.b.v. de straalzenderverbinding.
De radiowagens en antennes stonden op het zuidoostelijke deel van het glacis.
Ze maakten gebruik van de fortwachterswoning, de keuken en douches in het fort en van een logiesbarak.
In december 1953 maakte de R.A.F. geld vrij voor aanpassingen op 45.000 gulden werden begroot. Hiervoor werd een keuken-uitbreiding aan de fortwachterswoning gemaakt (nog aanwezig), een tweede barak geplaatst (niet meer aanwezig?) en een autowerkplaats (M.T. bay, fundering met werkkuil nog aanwezig) gebouwd.
De ponton-loods werd in april 1956 door brand verwoest en was in september 1956 herbouwd.

In de jaren 1980 zou het fort door Stay Behind organisaties Operaties & Inlichtingen (O&I) gebruikt zijn voor gezamenlijke infiltratie en exfiltratie oefeningen aan de Noordhollandse kust.
Zie Villa van Eeghenstraat voor bureel en meer informatie over 'Operaties'. Zie ook Fort bij Uithoorn.

Zie Fotoalbum 'Bouw Fort bij Spijkerboor', Revue 'Holland blijft Neutraal' en Spotprent Spijkerboor.
Zie Thema-nieuwsbrief De schilder van Spijkerboor.

Omgeving:

De originele situatie rond het fort is behouden: open polderlandschap buiten de Stelling en de dijk en waterlopen binnen de Stelling.

Eigenaar:

Staatsbosbeheer (erfpacht Natuurmonumenten)

Gebruiker:

Vrijwilligersgroep Fort bij Spijkerboor
Woning: -
Barak: -

Gebruik:

Natuurgebied

Monument status:

Provinciaal Monument Noord-Holland; Lijst van Werelderfgoed UNESCO