|
InleidingWelkom terug, aan de andere kant van onze zomerstop. De bibliotheek is op vrijdagmiddag weer zonder afspraak te bezoeken. Er was blijkbaar behoefte aan onbezorgd leesmateriaal, aangezien het dubbeldikke zomernummer bijna de meest gelezen nieuwsbrief van 2024 tot nu toe is! Volgend jaar maar weer doen? Deze nieuwsbrief is vooral een inhaalslag met tijdgebonden dienstberichten en artikelen. De volgende nieuwsbrieven hebben meer historische artikelen en er zitten leuke artikelen in de pijplijn! In deze nieuwsbrief nog wel de laatste legerorder. Daarna een verslag van twee NHWL-ers in de StvA. En dan drie artikelen over educatie: twee verschenen boeken en een aankondiging van een 'les' over de Stelling. En tenslotte een artikel over de opmerkelijke zaken in het archief van het Militair Gezag, over een NSB-kamp, Joodse onderduikers en Fort aan het Pampus. Voor wie voor de zomerstop informatie heeft aangeleverd of iets heeft geschonken, het komt de komende maanden in de nieuwsbrieven aan bod. Er staan bijna 20 artikelen klaar dus even geduld aub. Je krijgt één tot twee weken vooraf nog voorinzage in de betreffende nieuwsbrief. Zoals deze nieuwsbrief aan 30 personen is voorgelegd. Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2024/nieuwsbrief-545/ Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.
|
Dienstberichten- Tom van Nouhuys heeft zijn functie als directeur van Stichting Forteiland Pampus beëindigd en is zakelijk directeur van Museum Valkhof in Nijmegen geworden. Wij danken hem voor met name het idee van de luchtfototentoonstelling en de prettige samenwerking daarvoor. Heel veel succes in Nijmegen en hopelijk treffen we elkaar in de toekomst nog eens. Wellicht voor een tentoonstelling over Generaal Kraijenhoff en het Fort Kraijenhoff? - 111 jaar Volksuniversiteit: dat betekent een schat aan verhalen! Jielis G. van Baalen en Bart Schut hebben zich verdiept in de rijke geschiedenis van de volksuniversiteiten. Bekijk nu het eerste deel van deze boeiende driedelige documentaire "De tijd van de Volksuniversiteit, van volksverheffing tot educatie". In dit deel vertelt René Ros op Fort Waver-Amstel over de Volksuniversiteit tijdens de mobilisatie 1914-1919.
- Het Fort Zuidwijkermeer zou al jaren geleden verbouwd zijn, maar de (gebruiks)vergunningen waren nog steeds niet rond. Half juli 2024 was dat eindelijk wel het geval, zo berichtte het Noordhollands Dagblad. Het fort schijnt naar kaas te ruiken, wellicht mogen we dat binnenkort zelf eens gaan ervaren? - Vanaf 3 september 2024 gaat Stichting Liniebreed Ondernemen, de stichting die staat voor het verdedigingserfgoed in Nederland, zoals forten, bunkers, vestingen en (water)linies, verder als Stichting Forten Nederland. Dit is bekend gemaakt tijdens een stakeholder bijeenkomst op Fort Nieuwersluis. - Op 21 september jongstleden was het twintig jaar geleden dat de Stichting Militair Erfgoed Groot-Amsterdam (MEGA) werd opgericht. Het is ook twaalf jaar nadat mede-oprichter René Ros er uit werd gezet, anderen vertrokken en jaren van inactiviteit volgden. Vanaf april 2024 is René Ros weer bestuurslid voor een herstart van de stichting. Meer informatie volgt later. - Reactie van de maand: "Dank voor je herinneringsmailtje welke in mijn concrete geval echter totaal overbodig is. Alle post afkomstig van jou wordt vrijwel onmiddellijk na ontvangst grondig en met grote interesse door mij gelezen." - Correctie i.v.m. nagekomen informatie: In het artikel 'Op bedevaart naar Nijmegen' in Nieuwsbrief 544 is een zin over het Fort Kraijenhoff gewijzigd in "Bij de herontwikkeling is door de gemeente Nijmegen niet gezocht naar ondergrondse restanten, omdat ze archeologie zo veel mogelijk in de bodem wil bewaren. Wat er door de aannemer is aangetroffen, is niet bekend."
|
Legerorder "Gebruik van het woord bunker"Een voor u opgemerkte en overgenomen legerorder uit "Recueil Militair en Legerorders, 7e beknopte uitgave, Tweede Deel 1941-1948, Staatsdrukkerij- en Uitgeversbedrijf, 1950" (NL-WpDStvA-C15567).
Ten einde het gebruik van het - niet Nederlandse - woord "bunker" te doen beëindigen, wordt bepaald, dat in plaats hiervan, al naarmate van de bestemming, de woorden kazemat, schuilplaats, bergplaats of commandopost moeten worden gebezigd. N.B. Met pen doorgehaald en bijgeschreven: "Ingetrokken bij L.O. 65025 02/21", vermoedelijk in 1965.
|
Een rondje Stelling van AmsterdamTekst: Ben Hermans (Kenniscentrum Waterlinies). Onder leiding van René Ros bezochten Wil Fries en ik, vrijwilligers van het Kenniscentrum Waterlinies en het Zuiderwaterlinie, midden juli de Stelling van Amsterdam. Het was een dagje uit naar een paar markante punten van deze verdedigingslinie, die samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de werelderfgoedlijst van de Unesco staat.
We reden verder langs het Fort bij Penningsveer met ernaast een grote loods, die sinds kort door een kunstenaar in gebruik is genomen. Het Fort bij de Liebrug zag er mooi opgeknapt uit, maar wij gingen door naar het 'Fort van Hoofddorp'. Althans zo vermeldde het bordje, terwijl het elders 'Fort bij Hoofddorp' heet. Het telt twee verdiepingen en is strategisch gelegen in een knik van de Geniedijk en naast een damsluis. De verder kaarsrechte Geniedijk deelt de Haarlemmermeer in tweeën, waardoor het deel buiten de Stelling voor inundaties geschikt werd. Ondanks het regenweer en het slechte zicht hadden we daar zeker oog voor, maar we waren pas echt verrast door de prachtig in stijl verbouwde binnenkant van het fort. Terecht een goede plek voor een lunch. Tenslotte hebben we uitgebreid het Fort bij Uithoorn bezocht, een van de best bewaarde verdedigingswerken van de Stelling. Goed herkenbaar is hoe keuken, ventilatie en de machinerie voor de drinkwatervoorziening in het fort hebben gewerkt. Bovendien was hier een ontijzeringsinstallatie aangelegd om het grondwater te kunnen gebruiken. Anders dan in de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie kon hier grondwater worden opgepompt als er onvoldoende regenwater beschikbaar was. Daarnaast viel ons op dat de verschillende vertrekken duidelijk waren aangegeven: namen als 'zieken', 'soldaten', 'officieren' waren geschilderd boven de deurposten. Ze gaven een duidelijk beeld hoe het fort gewerkt kan hebben. Natuurlijk stonden we ook stil in een van de intacte hefkoepelgebouwen aan de zijkanten van het fort. Daar heeft ooit een 6 cm kanon in gestaan. De vloer lag eruit, maar de inrichting en het gebruik waren nog wel voorstelbaar. Het was al met al een leerzame excursie die René Ros voor ons had uitgezet. Hij voorzag ons daarbij niet alleen van uitgebreide informatie, maar ook van gevulde koeken en sapjes. Uiteindelijk zette hij ons weer af in zijn eigen vertrouwde vestingstadje Weesp. René, bedankt! Positie bij Spaarndam
|
Voor huis en haardTekst: René Ros met flaptekst door Uitgeverij Boiten. "Voor huis en haard, Dé geschiedenis van de Vrijwillige Landstorm, 1914-1940" is een recent verschenen boek van auteurs drs. Wim de Natris en Majoor Fred Warmer. Wim is medewerker van ons documentatiecentrum, Fred is een oude bekende als kleinzoon van een gemobiliseerde Amsterdamse soldaat. Het onderzoek en het boek zijn uitgevoerd in opdracht van het Korps Nationale Reserve van de Koninklijke Landmacht.
Met 1,7 kilogram vormen de 416 pagina's een indrukwekkend verhaal. Met als ontdekking dat de Marva in 1944 wel het eerste militaire (vrijwillige) vrouwenkorps was, maar niet de eerste vrouwen in de krijgsmacht waren. En zo worden nog meer misverstanden recht gezet. De tekst is prettig geschreven en ondanks de complexiteit goed leesbaar. De digitaal ingekleurde foto's zijn geslaagd en geven kleur aan deze geschiedenis. De complexiteit komt door de veelheid aan (sub)organisaties van Vrijwillige Landstorm en Burgerwacht. Landstorm is wat anders en de Bijzondere Vrijwillige Landstorm was een onderdeel van de Vrijwillige Landstorm. Er is een Landstormkorps 'Stelling van Amsterdam' geweest, hetgeen wel het gebied van de Stelling omvatte, maar er verder alleen in naam mee verbonden was. Vanuit een interesse voor de Stelling van Amsterdam draagt het boek bij aan je kennis over de militie, landweer, landstorm en vrijwillige landstorm. Korps Nationale Reserve
|
Les over de Stelling van Amsterdam bij VolksuniversiteitTekst: Volksuniversiteit Amsterdam. Wederom staat bij de Volksuniversiteit Amsterdam een uitgebreide lezing over de Stelling van Amsterdam op het lesprogramma. Ook deze wordt weer door René Ros verzorgd en iedereen kan deelnemen.
In de Vestingwet 1874 werden onze verdedigingslinies wettelijk vastgelegd waaronder een geheel nieuwe linie rond Amsterdam. Water vormde de eerste en belangrijkste verdediging en vervolgens verschenen forten op de plaatsen waar het water onvoldoende een barrière vormde. Maar zonder voldoende voeding en materiaal zou een vijand nooit lang te weerstaan zijn en ook daaraan is veel geld en aandacht geschonken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog beleefde de Stelling van Amsterdam haar hoogtepunt toen duizenden militairen, veelal oudere dienstplichtigen, meerdere jaren in de forten leefden. Wie waren die militairen en wat was het doel van hun inzet en daarmee van de Stelling? Er heeft nooit een vijand voor de Stelling gestaan, maar is het daardoor nutteloos geweest? Tegenwoordig gebruiken we de Stelling als recreatiegebied en de forten voor heel verschillende doeleinden. In een multimediale presentatie maakt René Ros de vrijwel onzichtbare Stelling van Amsterdam zichtbaar. Hij voert sinds 1998 als vrijetijds-historicus archief- en veldonderzoek uit naar het militair erfgoed in de regio Amsterdam. De les duurt 1,5 uur en vindt op 22 oktober as. vanaf 19.30 uur plaats in het St. Nicolaaslyceum, Beethovenplein 2 in Amsterdam. Deelname is alleen mogelijk bij vooraf inschrijven en de kosten bedragen €22,50. Lezing De stelling van Amsterdam
|
Strijdtonelen van Paul MoeyesTekst: uitgeverij De Arbeiderspers. Op 25 juni jongstleden verscheen bij uitgeverij De Arbeiderspers het vijfde boek van Paul Moeyes over Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het boek Strijdtonelen heeft als onderwerp en ondertitel 'De Eerste Wereldoorlog in Nederlandse Pers en Literatuur 1914-1918'.
De journalisten noteerden vooral wat Duitse soldaten en Belgische vluchtelingen hun vertelden. Dit kwam de betrouwbaarheid van het nieuws niet ten goede. Sterker nog, onbedoeld werd de Nederlandse pers partij in de propagandaoorlog. De verkeerde voorstelling van zaken uit de eerste oorlogsweken werd eindeloos herhaald in Nederlandse romans. Opvallend was ook dat de Nederlandse pers zich gaandeweg begon af te keren van de neutraliteitspolitiek, omdat die onverenigbaar bleek met een heroïsch zelfbeeld. Paul Moeyes (1957) is een van 's lands grootste specialisten op het gebied van de Eerste Wereldoorlog. Hij studeerde Engels in Amsterdam en Liverpool en promoveerde op een proefschrift over war poet Siegfried Sassoon. Bij De Arbeiderspers verschenen van hem De sterke arm, de zachte hand, over het Nederlandse leger tussen 1839-1939, Buiten schot, over Nederland in 1914-1918, De zwaardjaren, over de rol van tekeningen in oorlogsreportages, en Vuistrecht en wisselgeld, over de Frans-Duitse oorlog van 1870-71. Naschrift René Ros: In de vorm van een literatuurstudie wordt het verhaal van Nederland in de Eerste Wereldoorlog verteld aan de hand van kranten en boeken. Het moet een monsterklus zijn geweest om deze publicaties te lezen, te analyseren en te duiden. Het boek laat op humoristische wijze zien dat ook destijds bewuste en onbewuste onjuistheden werden gebezigd en herhaald, om maar een leuk of moralistisch verhaal te vertellen. Auteur Paul Moeyes heeft één grote mazzel en dat is dat de gerecenseerde auteurs niet meer boos kunnen worden! Strijdtonelen, verkrijgbaar bij uitgeverij De Arbeiderspers
|
Archief Militair Gezag in Noord-HollandTekst: René Ros. Dit jaar zal het Noord-Hollands Archief in Haarlem weer een aantal maal bezocht worden. Er waren al eerder veel archiefstukken geraadpleegd, maar het laatste bezoek was in 2016 geweest. De wensenlijst was wat lang geworden en er zijn in de loop der tijd ook nieuwe archieven beschikbaar gekomen. Na elk bezoek worden de resultaten verwerkt en, zodra er tijd in de agenda is, een nieuw bezoek gepland. In dit artikel de vondsten in het archief van het Militair Gezag in Noord-Holland.
Niet gerelateerd aan de StvA maar wel een historische sensatie als je het papier vasthoudt, was een brief van 20 juli 1945. Hierin verzocht Salomon Spanjar (1906-1971), mede namens zijn vrouw Esther Barnstein (*1910), voor de tweede keer om de onmiddellijke vrijlating van een echtpaar uit Hoorn waar zij als "Joodsche onderdanen" ondergedoken waren geweest. Vanwege voor-oorlogs NSB-lidmaatschap zat het echtpaar echter gevangen in de Krententuin in Hoorn. Ook werd een rapport aangetroffen over de toestand in het Bewaringskamp Sectorpark Halfweg. Het Hoofd Bewarings- en Verblijfskampen U.H. deed op 11 juni 1945 verslag van wat hij aantrof. Dat is nog wel in de beginperiode van primitief improviseren en hardvochtige bewakers. Hij geeft een op zich positief beeld van het kamp met ongeveer 500 personen. Er zijn "eenige douches aanwezig" maar toch "wat gevallen van buikloop, verder scabies [schurft] en luis". En voor ons is "Gedetineerden liggen in stroo" in tegenspraak met "Het geheel maakte een zindelijken en ordelijken Indruk", maar de tijdgeest was duidelijk anders. Het korte verslag is in zijn geheel opgenomen op de pagina over de Bewaringskampen.
Het Noord-Hollands Archief is gevestigd in de St. Janskerk in Haarlem en kan ook door passanten worden bezocht. Als passanten trof ik een echtpaar dat betrokken is geweest bij het Fort aan het Pampus. Een half uur nadat ik tegen ze had gegrapt dat er hier geen stukken over Pampus te vinden waren, was er een onverwachte vondst in stukken van het "Militair Havencommissariaat te Amsterdam". Die stukken gaan vooral over personeel en schepen, maar ook of er mijnen en springstoffen op Pampus opgeslagen zouden kunnen worden. Een Luitenant-ter-Zee T.C. van D. bezocht het fort op 26 mei 1945 en stelde een kort verslag op waaruit we als slot enkele regels citeren: "Daarbij bleek mij dat het oude fort en omgeving in zeer verregaande staat van verval verkeeren. [...] De weg van de steiger naar de vroegere hoofdingang is geheel overwoekerd en nauwlijks terug te vinden. [...] De trappen welke in het fort leiden zijn voor het grootste gedeelte weggerot. [...] Een meer intensiever onderzoek zou alleen met behulp van ladders, kunstlicht en laarzen kunnen geschieden. Bij mijn onderzoek is echter zonder meer vast komen te staan, dat het voormalige fort Pampus als bergplaats absoluut onbruikbaar is." Bewaringskampen Politieke Delinquenten
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 545
- Fort aan de Winkel is door het Rijksvastgoedbedrijf in de verkoop gezet. Dat is ruim zeven jaar nadat het door het Ministerie van Defensie is afgestoten en overgedragen. Als specialist StvA bij ket Kenniscentrum Waterlinies heb ik mee mogen werken aan de uitgebreide Bouwhistorische waardestelling over het fort. Zoals bekend zal zijn, zijn er geen bomvrije gebouwen op het fort dus ben benieuwd welke functie het gaat krijgen. Toch weer een camping? Of gaat Natuurmonumenten haar straatje forten vol maken?
Ministeriële beschikking van 15 December 1948, Hoofdkwartier van de Kwartiermeester-generaal, Directoraat der Gebouwen, Werken en Terreinen, nr. 1102.
Vanaf treinstation Weesp ging het eerst naar Fort Uitermeer, het kantooradres van René. Dit fort met een markante toren is op zich al een plek om te bezoeken, maar dat hadden we eerder al gedaan. Daarom gingen we - na de koffie - snel door naar het vervallen Fort benoorden Spaarndam. Hobbelend over een smal weggetje langs een dijk, wat een gedekte gemeenschapsweg bleek te zijn, kwamen we aan op een verlaten plek met wat woonboten. Het fort zelf was met een stevig hekwerk afgesloten. Over dezelfde weg gingen we terug naar het begin van het dorp Spaarndam. Daar verwonderden we ons over de talloze granaatvrije, betonnen onderkomens die in drie rijen in het weiland (de voorstelling) voor ons lagen. Kennelijk was dit een zwak punt in de Stelling. Nu is het een wonderlijk gezicht wat tot ieders verbeelding spreekt.
"Verdediging van huis en haard door gewapende burgers. Nederland kent een eeuwenoude traditie op dit gebied. Met de oprichting van de Vrijwillige Landstorm in 1914, die tot 1940 zou blijven bestaan, werd deze vrijwillige spontane 'volkswapening' geïncorporeerd binnen de krijgsmacht. Het Korps Nationale Reserve is daarvan niet alleen de voortzetting, maar staat ook in de traditie van spontane volkswapening en geeft hier een moderne invulling aan. Dit rijk geïllustreerde boek schetst in woord en beeld voorgeschiedenis, ontstaan, ontwikkelingen en opheffing van de Vrijwillige Landstorm en de totstandkoming en oprichting van de Nationale Reserve."
Volksuniversiteit Amsterdam heeft een bijzondere band met de Stelling van Amsterdam - in 1913 werden er cursussen op de forten verzorgd, om "de stemming opgewekt te houden en demoralisatie tegen te gaan". In deze lezing vertelt René Ros je over de 43 forten en batterijen rond de hoofdstad.
In augustus 1914 stuurden alle Nederlandse kranten verslaggevers naar de grens om als ooggetuigen over de oorlog te berichten. Het nieuws verschoof daarmee van betrouwbaar, bezonken en afstandelijk naar actueel, sensationeel en betrokken.
Het archief van het Militair Gezag (MG) in Noord-Holland werd vooral nagekeken op stukken over de kampen voor politieke delinquenten, oftewel 'NSB-kampen', in forten en legermagazijnen. Dit archief was een decennium geleden al eens doorgenomen maar met een wijzere bril op werden nog een aantal dossiers aangevraagd. Ook die van afdelingen van het MG buiten de Stelling maar mogelijk wel een raakvlak ermee, zoals Hoorn en Hilversum. Dat leverde wel overzichten van personeel en kaskwitanties op, maar bleek niet heel interessant. Ook een aantal affiches werden gevonden, waaronder een van de Verordening Bewakingskampen, waarin onder andere verboden werd contact te zoeken met geïnterneerden.