Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 480

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
21ste jaargang, nummer 480, 9 oktober 2019

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• Lezing in Midden-Beemster
• Slingeren langs de Amstel
• Grenspalen Zuidermaatweg hersteld
• Zeerot en zandhaas Wijnands
• ICOMOS bezoek aan de Hollandse Waterlinies
• Leuke archiefvondsten
• De koffer van de adjudant

Inleiding

Beste lezer,

Maar liefst zeven artikelen die redelijk verdeeld zijn over de dode en levende (maar inmiddels ook dode) weermiddelen. Eerst een aankondiging van een lezing in Midden-Beemster. Vervolgens een verslag van een inspectietocht rond de Amstel. Daarna over de herstelde grenspalen langs de geïsoleerd gelegen Zuidermaatweg. Een zeevarende moest tijdens de mobilisatie 1914-1919 toch in dienst en documenten en foto's getuigen daarvan.
In de toekomst ligt de mogelijke uitgebreide Werelderfgoed-status, waarvoor ICOMOS-medewerkers ook het Kenniscentrum Waterlinies bezochten. Dat kenniscentrum doet daarover kort verslag.
Dan weer even over de hardware met interessante archiefvondsten over Fort aan de Liede en Fort aan de Fort St. Aagtendijk. En tenslotte het heel bijzondere verhaal van de verloren koffer van Adjudant Van Linden Tol.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2019/nieuwsbrief-480/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/

De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 6 november verschijnen.

Veel leesplezier!
René Ros
https://doccentrum.stelling-amsterdam.nl/

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Dienstberichten

- Alle archiefstukken die als bronvermelding op de website stonden, zijn daar verwijderd en in de interne database geplaatst. Mogelijk dat de gegevens in de toekomst weer op de website verschijnen maar voorlopig moet je contact opnemen voor tips en adviezen m.b.t. archiefonderzoek. Uit de database blijkt nu dat voor het onderzoek 2.000 dossiers in 270 archieven bij 32 archiefdiensten zijn geraadpleegd.
Bronvermelding

- In de nieuwe woonwijk Weespersluis, in de Bloemendalerpolder tussen Weesp en de snelweg A1, komen in ieder geval de Fort Abcoudestraat, Muiderslotlaan en Fort Diemerdamstraat. Die laatste is een recente fantasienaam en het is jammer dat die nu voor een straatnaam wordt gebruikt.

- Op 27 augustus jl. is op 76-jarige leeftijd Theo Kemme overleden. Hij was jarenlang vrijwilliger op Fort bij Abcoude en vertegenwoordigde de stichting bij platformbijeenkomsten en andere evenementen. Een aantal lezers zal hem kennen en is bij deze op de hoogte gebracht.

- In de aflevering d.d. 4-10-2019 van de fraaie NTR televisieserie 'De Bezeten Jaren' wordt gesuggereerd dat Hermanus Johannes Groenendaal als dienstweigeraar gevangen zat op Fort bij Spijkerboor. Op basis van historische kranten (Delpher.nl) is mijn voorlopige conclusie dat hij niet in de hulpgevangenis van Spijkerboor maar in die van Scheveningen zat. Mogelijk kom ik hier in een volgende nieuwsbrief uitgebreider op terug.

Lezing in Midden-Beemster

Tekst: persbericht Historisch Genootschap Beemster.
Foto's: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam, Peter Schat.

Op uitnodiging van het Historisch Genootschap Beemster komt René Ros ons vertellen over de Stelling van Amsterdam, een van de UNESCO Werelderfgoed-monumenten van Nederland. De [43] forten en batterijen rond de hoofdstad vormden een belangrijke verdedigingslinie. Misschien was een van uw voorvaders wel een van de 12.500 militairen die er in de Eerste Wereldoorlog hielpen om ons land buiten een oorlog te houden?

In de Vestingwet 1874 werden onze verdedigingslinies wettelijk vastgelegd waaronder een geheel nieuwe linie rond Amsterdam. Water vormde de eerste en belangrijkste verdediging en vervolgens verschenen forten op de plaatsen waar het water onvoldoende een barrière vormde. Maar zonder voldoende voeding en materiaal zou een vijand nooit lang te weerstaan zijn en ook daaraan is veel geld en aandacht geschonken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog beleefde de Stelling van Amsterdam haar hoogtepunt toen duizenden soldaten, veelal oudere dienstplichtigen, meerdere jaren in de forten leefden.
Wie waren die soldaten en wat was het doel van hun inzet en daarmee van de Stelling? Er heeft nooit een vijand voor de Stelling gestaan maar is het daardoor nutteloos geweest? Tegenwoordig gebruiken we de Stelling als recreatiegebied en de forten voor heel verschillende doeleinden.

In een multimediale presentatie maakt René Ros de vrijwel onzichtbare Stelling van Amsterdam zichtbaar. Hij voert sinds 1998 als vrijetijds-historicus archief- en veldonderzoek uit naar het militair erfgoed in de regio Amsterdam. Voorafgaand aan de lezing wordt de documentaire "Geheim landschap" vertoond over militair erfgoed in Europa en Nederland.

Wilt u graag deze interessante lezing van het Historisch Genootschap Beemster bijwonen?
U bent van harte welkom op donderdag 31 oktober in Cultureel Centrum Onder de Linden, Middenweg 150, Middenbeemster. Aanvang: 20.00 uur (inloop vanaf 19.30 uur).

Reserveren is verplicht. We ontvangen uw reservering graag via: info@historischgenootschapbeemster.nl of telefonisch via 0299-673500 (Hilda Reijm), onder vermelding van naam en aantal personen.

Voor HGB leden, op vertoon van hun lidmaatschapskaart (op de kaart staat voor hoeveel personen die geldig is), is de toegang gratis. Voor introducés en belangstellenden bedraagt de entree € 3,50. Wordt u op deze avond lid van het HGB dan is de entree alsnog gratis.

Lezingen
Historisch Genootschap Beemster

Slingeren langs de Amstel

Tekst en foto's: René Ros.
Met dank aan: Otto Bodemeijer (Doc.cent. StvA), Eric ten Brummelhuis (provincie Noord-Holland) en de genoemde fortgebruikers.

Op zondag 15 september hebben we een rondje langs de forten en logistieke locaties rond de Amstel gereden. Het was mooi weer, een mooie omgeving en we troffen merendeels gezellige mensen. Even inspecteren wat de stand van zaken op en tussen de forten is.

We waren de eerste bezoekers op Fort Waver-Amstel dat enkele jaren geleden is gerestaureerd. De meeste lokalen zijn in gebruik en helaas niet te bezoeken. Gidsen van Natuurmonumenten kunnen dan ook alleen de meest linkse en rechtse lokalen laten zien en de onbruikbare maar leuke ruimten die daarnaast liggen: keelkazematten, munitieruimten, ontijzeringsinrichting, reinigingslokalen, privaten en de hefkoepelgebouwen met gangen. Tevens twee ruimten in het frontgebouw met natuurlijk een wandeling door de buitenlucht. Het uitzicht over de gracht en het inundatieterrein is fraai, vooral met het mooie weer dat wij hadden. De hefkoepels zijn er wel uitgesloopt maar de gebouwen zijn nog in redelijke staat en van een nieuwe 'koepel' voorzien.
Dit fort heeft het meest originele interieur van de gehele Stelling en vooral de wasruimten zijn bijzonder om te zien. In gedachte hoor je het gepraat en gelach tijdens tanden poetsen en scheren in de vele vroege ochtenden van de mobilisatie.

Het liep tegen lunchtijd en we besloten eindelijk eens een pannenkoek te eten in het restaurant in Fort aan de Drecht. Het zit er al vijf jaar en sinds ongeveer twee jaar met nieuwe eigenaren. De pannenkoek 'Losse Flodder' en bediening waren prima maar het was rustig omdat we vroeg waren. De tentoonstelling in de keelkazemat is al jaren dezelfde en hoognodig aan vernieuwing toe.
Bij de wijnhandel Vinocerf - eigenlijk een hobby-activiteit van wijnliefhebbers - waren we wel welkom. We konden onder andere de boxen zien die mensen kunnen huren om hun eigen voorraad wijn koel op te slaan.

De tocht ging verder over de Linie Kudelstaart - Uithoorn waar we met de weg om de artillerie-batterijen, die er ooit lagen, slingerden. Nabij De Kwakel stuitte we op Batterij II waar de weg nu, over de parkeerplaats, ook weer om een verdwenen batterij heen slingert. Dat komt omdat er een weg over de wal is gelegd als ontsluiting van een te bouwen woonwijk. Dat kon omdat in 1992 alleen Batterij III provinciaal monument werd en niet de hele liniedijk, hetgeen in 2008 duidelijk werd. De hele liniedijk is sinds 2016 provinciaal monument, maar toen liep de procedure voor de ontsluitingsweg al. De huidige situatie is tijdelijk, hopelijk wordt Batterij II hersteld met weliswaar die ontsluitingsweg ernaast.

Hierna volgden we de Amstel richting Amsterdam en kwamen eerst de Schietkatoenfabriek De Oude Molen bij Ouderkerk aan den Amstel tegen. Tijdens een wandeling zagen we een bedrijventerrein met enkele gerestaureerde oude gebouwen en een aantal nieuwe. Maar diverse oude gebouwen zoals omwalde kruitmagazijnen zijn helaas gesloopt. Post 12 van de Posten van Krayenhoff, op hetzelfde terrein, is hersteld en voorzien van een kanon. Helaas is toen wel een betonnen affuitplaat van luchtafweergeschut uit 1916 door onwetendheid verdwenen. De stenen beer die bij de post hoorde ligt onbereikbaar achter een woning en zal wel verder vervallen zijn.

Tenslotte reden we naar Magazijn Naaldzicht, aan de Amstel ten noorden van Ouderkerk. Hoe het aan de naam komt, dat moet je zelf ter plekke maar ontdekken. Twee loodsen met het karakter van boerderijen, omsloten door bliksemafleiders; nu zijn het woningen met de snelweg A2 en de Johan Cruijff Arena in de achtergrond. We hebben de bewoners maar niet lastig gevallen en gingen terug naar huis. Het was weer een leuke dag in de buitenlucht.

Fort Waver-Amstel
Fort aan de Drecht
Linie Kudelstaart - Uithoorn
Schietkatoenfabriek De Oude Molen
Magazijn Naaldzicht

Grenspalen Zuidermaatweg hersteld

Tekst en foto's: René Ros.

De Zuidermaatweg ligt in de gemeente Heemskerk en is als inundatiekering een bijzonder element in de Stelling. In de loop der decennia is een deel van de weg onder een woonwijk en snelweg verdwenen en zijn er veel grenspalen beschadigd of verdwenen. Die grenspalen zijn onlangs herplaatst of vervangen.

Het ministerie van Oorlog moet de weg in eigendom hebben gekregen en heeft in de periode 1893-1895 de weg verhoogd tot inundatiekade en voorzien van een damsluis, twee inundatieduikers en 33 grenspalen. Formeel heet de gehele kade 'Inundatiekering bewesten het Fort bij Veldhuis'.

Een aantal originele grenspalen langs de weg zijn door de gemeente herplaatst. En er zijn acht nieuwe grenspalen gemaakt ter vervanging van de ontbrekende. Die replica's hebben de tekst gefreesd en dat ziet er heel mooi en bestendig uit.
In de woonwijk Broekpolder, die over de Zuidermaatweg heen gebouwd is, zijn drie hardstenen tegels in de stoep geplaatst alsof het de bovenkant van een grenspaal is.
Wij zijn benieuwd welke maatregelen er worden genomen om te voorkomen dat, bij maaien en baggeren, deze grenspalen weer vernield worden. En wordt ervoor gezorgd dat toekomstige replica's elders er niet heel anders uit gaan zien?

Opmerkelijk is dat grenspaal O21 ook een replica is. De originele grenspaal brak in 2008 waarna de bovenste helft door ons is bewaard. In 2010 is deze aan de gemeente teruggegeven. Als herkansing hebben we nu de bovenste helft van grenspaal O10 (Fort bij Veldhuis) aan de gemeente teruggegeven, vertrouwend op herplaatsing. We hebben momenteel nog vijf grenspalen van andere locaties in bewaring.

Het behouden van de grenspalen is een prima actie en de oplevering vond op 13 september jl. plaats. Dit vernamen we uit berichten in de pers en we zijn maar even gaan kijken.
Tijdens die oplevering werd de feestvreugde bedorven. Alle grenspalen staan namelijk 180 graden verkeerd om en dat was een verrassing voor de aanwezigen. De zijkant met de O en het nummer hoort vanaf de buitenzijde zichtbaar te zijn en ze zijn nu vanaf de weg zelf zichtbaar. Bovendien staan enkele grenspalen aan de verkeerde kant van de sloot.

Je zou denken dat bij dit soort projecten mensen uitgenodigd worden, die wél de gespecialiseerde kennis hebben. Mensen met die kennis zijn natuurlijk wel (een beetje?) gek, maar verder ongevaarlijk.

Inundatiekering bewesten het Fort bij Veldhuis
Militaire Grenspalen
Kenniscentrum Waterlinies

Zeerot en zandhaas Wijnands

Tekst: René Ros.
Foto's: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam.
Met dank aan: Raymond Gaveel (Doc.centr. StvA), Edwin Jansen.

In februari 2019 werd online een groepsfoto van militairen te koop aangeboden en verworven. Deze foto was in de Eerste Wereldoorlog gemaakt op het barakkenkamp Entos in Amsterdam-Noord. Korte tijd later bood dezelfde verkoper een soortgelijke foto aan. Achter die zeldzame foto's bleek een verhaal te zitten...

Beide foto's kwamen uit een nalatenschap en er waren ook nog documenten die los verkocht zouden gaan worden. Omdat ook de verkoper in zag dat alles bij elkaar houden het beste was, konden we tot een overeenkomst komen om alles in één keer over te doen. "Over de hoogte van de transactie worden geen uitspraken gedaan."

Uiteindelijk bleek het om twee brieven, twaalf documenten en drie foto-prentbriefkaarten te gaan. En als klapstuk zelfs een militair zakboekje, van het 18e Regiment Infanterie. Een van de documenten was een persoonsbewijs uit 1941 met een pasfoto zodat de Amsterdammer Gijsbertus Wilhelmus Wijnands letterlijk een gezicht kreeg.
De meeste documenten zijn ontslagbewijzen van scheepvaartmaatschappijen waaruit blijkt dat hij sinds zijn 15e levensjaar op zee voer. Een deel hiervan was tijdens de eerste jaren van de Eerste Wereldoorlog waarin varen op een neutraal Nederlands schip geen ongevaarlijke bezigheid was. Dat blijkt onder andere uit wat er later met twee schepen is gebeurd waarop hij heeft gevaren.
Bovendien werd hij door de Landstormwet 1915 alsnog opgeroepen voor militaire dienst bij de infanterie (zandhazen), alhoewel hij eerder wegens broederdienst was vrijgesteld. Zodoende merkte hij op twee verschillende manieren, ondanks onze neutraliteit, direct de gevolgen van de oorlog.

Het is erg moeilijk om met een pasfoto te kijken of hij voorkomt op een groepsfoto van ruim 20 jaar eerder. Het wel of niet dragen van een snor of een hoofddeksel kan iemand onherkenbaar maken. De vorm van een oorschelp - mits zichtbaar - kan nog wel eens helpen. Toch denk ik hem op een van de Entos foto's te herkennen.

Een derde foto moet uniek zijn en toont besnorde militairen van Fort Waver-Amstel. De 15 personen zouden de officieren en onderofficieren van de Landweer Infanterie op het fort kunnen zijn. Er was maar één andere groepsfoto van dit fort bekend.
De fortnaam staat achterop geschreven met de datum 27 oktober 1914, "de hartelijke groeten, [onleesbaar] ook aan Frans" in het Duits en als afzender "Menagemeester". Wijnands was toen nog niet gemobiliseerd zodat deze foto van een bekende van hem moet zijn of helemaal niet tot zijn spullen behoorde.

Tot zover de toelichting over het gevonden materiaal. Helaas is zijn controlelijst in het Nationaal Archief niet gevonden. Op basis van het aanwezige materiaal is een biografie over korporaal Wijnands aan de website toegevoegd.

Korporaal Wijnands (nieuw)
Entos Terrein
Fort Waver-Amstel

ICOMOS bezoek aan de Hollandse Waterlinies

Tekst en foto: René Ros (Kenniscentrum Waterlinies).

Van 3 tot en met 13 september zijn de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie bezocht door twee ICOMOS-medewerkers. Ze hebben veel locaties bezocht en zijn ingelicht door overheidsmedewerkers en forteigenaren. Ook aan het Kenniscentrum Waterlinies brachten ze een bezoek.

Het gehele bezoek was een technische evaluatie in het adviestraject aan de UNESCO over het Werelderfgoed nominatiedossier van beide linies als ‘Hollandse Waterlinies’. Tijdens een lunch in ons lokaal op Fort bij Vechten konden we hen informeren over onze missie en de middelen: veiligstelling, borging en ontsluiting van kennis over waterlinies en in het bijzonder van de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. We verkeren nog in een pioniersfase zodat we dezelfde verbeterpunten zagen als uit de vragen van de ICOMOS-medewerkers bleek. Ook is gesproken over het belang van geschiedenis en historische feiten bij herontwikkeling en gebruik van de forten.

De ICOMOS-medewerkers zijn weer thuis en alle betrokkenen pakken hun gewone werk weer op. We zijn weer druk met inkomende vragen, aanschaf collectiebeheersysteem en andere gevarieerde werkzaamheden. In de komende tijd zal je meer van ons gaan horen.

Kenniscentrum Waterlinies

Leuke archiefvondsten

Tekst: René Ros.
Afbeelding: Nationaal Archief.

Kort voor de zomervakantie moest ik als medewerker van het Kenniscentrum Waterlinies diverse archiefstukken in het Nationaal Archief opzoeken en fotograferen. Dat betrof zowel documenten als bouwtekeningen maar het leverde ook wat onverwachte bijvangst op. In dit artikel aandacht voor twee documenten in het archief Stelling van Amsterdam (3.09.23) met interessante nieuwe informatie.

Een brief uit maart 1896 betreft het mogelijk gebruik van de - dan nog met twee verdiepingen - van het torenfort op Fort aan de Liede. Elke verdieping had één "cirkelvertrek" en rondom zes "straalvertrekken". En in de keuken stonden nog twee kookketels van in totaal 183 liter, hetgeen voor 100 manschappen voldoende zou zijn.
Er wordt geschreven over gebruik voor opslag van munitie en ander materiaal maar ook van manschappen legering, alhoewel de begane grond vrij vochtig was. De toegangsbrug was bouwvallig en "allengs gevaarlijk wordt".
Interessant is dat deze brief een ander moment beschrijft waarop het torenfort was aangepast. De schietgaten waren dichtgezet en een gronddekking tegen het torenfort aangebracht, behalve aan de keel. Het monumentregister en diverse boeken noemen 1885 als jaar waarin dat is gebeurd, maar volgens deze brief was het de periode 1882-1883.

Inspecteur der Genie, de fameuze Gijsberti Hodenpijl, schreef op 26 oktober 1896 aan de Stellingcommandant over de bouw van een caponnière van Fort aan de St. Aagtendijk. Een eerder plan om het fort van een caponnière te voorzien stond blijkbaar ter discussie. Hodenpijl pleitte daar wel voor, omdat het fort door smalle inundaties wordt gedekt en op beide vleugels accessen te verdedigen heeft.
Opmerkelijk is dat het de bedoeling was dat geschut in de caponnière "door de opening der inundatiesluis kan heen schieten". Het contract voor die inundatiesluis is van oktober 1894 zodat het ten tijde van de brief al gebouwd was.
"Voorts is de sluis op het daardoor heen vuren geheel ingericht [...]. De middenpijlers zijn derwijze gemaakt dat zij gemakkelijk tot 0.30 M +A.P. kunnen worden weggeruimd, de bovenbouw is mede voor gemakkelijke opruiming ingericht." Daardoor was er een coupure in een acces en zou het geschut het terrein ten westen van de St. Aagtendijk in de noordelijke richting bestrijken. Interessant!

Fort aan de Liede
Fort aan de St. Aagtendijk
Inlaatsluis in de St. Aagtendijk

De koffer van de adjudant

Tekst: René Ros.
Foto's: Albert Bout en René Ros.
Met dank aan: Albert Bout, Geert van Dijk, Kees van Linden Tol.

Hoe komt een koffer met familiestukken uit 1900-1950 bij de Duitse grens bij Hardenberg terecht? En lukt het om de koffer weer terug bij de familie te krijgen?

Het is het jaar 2000 toen Geert van Dijk zag dat het "komiezenhuus", de vm. douane-woning, gerenoveerd werd. En passant viel hem in de vuilcontainer een koffer op en hij besloot die mee te nemen. Er bleken allemaal brieven in te zitten en hij nam zich voor te proberen de koffer terug bij de familie te krijgen. Een loffelijk streven maar dat lukte hem destijds helaas niet.
Onlangs vertelde hij over de koffer aan zijn kennis Albert Bout, die ook wel een poging wilde wagen om de familie terug te vinden. Hij ging op het Internet zoeken naar de briefschrijvers en vond een biografie over Paul van Linden Tol op de website Stelling van Amsterdam.

Paul van Linden Tol was van 1904 tot 1919 adjudant van de Stellingcommandant. Zijn biografie was in 2015 aan de website toegevoegd, met informatie uit het familiearchief van kleinzoon Kees van Linden Tol. Ook is er destijds een ontmoeting met een kleinzoon van Stellingcommandant Ophorst geweest, waarbij ze elkaar foto's lieten zien met ieders opa daarop.

Op 28 augustus jl. ontving ik van Albert Bout een e-mail, of ik iemand in de familie Van Linden Tol ken. Toen bleek dat de brieven van Paul van Linden Tol en zijn vrouw waren, was de verbazing en de euforie groot. Hoe mooi is het als een lading brieven opduikt, en je zeker weet dat je die bij de familie kan krijgen!?
Onmiddellijk ging er een e-mail naar kleinzoon Kees van Linden Tol maar door het tijdsverschil met Canada duurde het een tijdje voordat er een enthousiaste e-mail terugkwam. Op 21 september jl. is de koffer door de vinder overgedragen aan een achterkleindochter van Paul van Linden Tol. Daarbij bleek dat een ver familielid in het "komiezenhuus" heeft gewoond. En behalve de brieven zijn er ook een aantal documenten over de militaire carriere.

We wensen de familie-archivaris veel succes met het ordenen en lezen van de brieven! En we hopen te zijner tijd over de bevindingen te horen.

Adjudant Van Linden Tol
'P.A.R.C. van Linden Tol: van Atjeh via Amsterdam naar Arnhem' in Nieuwsbrief 424 (2015)
'In grootvaders voetstappen door de Stelling van Amsterdam' in Nieuwsbrief 424 (2015)