Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 384

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
13de jaargang, nummer 384, 15 december 2011

Een nieuwsbrief van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam met informatie over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• Stem voor Geschiedenis Online Publieksprijs
• Dubbele plicht van Fort Nieuwersluis 1 - Stichtse Vecht
• Even terugkomen op...
• In Genieloods kiest publiek voor rechts - Haarlemmermeer
• De schandpaal - Muiden
• Dubbele plicht van Fort Nieuwersluis 2 - Stichtse Vecht

Inleiding

Beste lezer,

Na de gebruikelijke korte dienstberichten volgt een oproep om op deze website te stemmen voor de Geschiedenis Online Publieksprijs.
Vervolgens deel één van een tweedelig artikel over de rol van Fort Nieuwersluis voor de Stelling. Het tweede deel sluit deze nieuwsbrief af.
Ook nog een verzameling reacties op de bijzondere nieuwsbrief van augustus. Kunstfort Vijfhuizen wil de genie/bergloods als tentoonstellingruimte gaan gebruiken. En Soldaat Jan zit nog met een paar vragen.

Ik wens alle lezers prettige kerstdagen en een gelukkig nieuwjaar!

Bekijk deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2011/nieuwsbrief-384/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/nieuw/
Reageren kan door het contact-formulier te gebruiken.

De volgende nieuwsbrief zal op 3 januari 2012 verschijnen.

Veel leesplezier!
René Ros

Dienstberichten

Per nieuwsbriefabonnee nu gemiddeld één euro als donatie ontvangen.
Kom op! Doe eens een kerstgroet aan mij via een bankoverschrijving!
Doneren

De volgende bedrijven hebben een substantieel bedrag gedoneerd:
Waterland Beveiliging
Senger Communicatie

Heb je gezien dat Natuurmonumenten betaalde Google advertenties met het trefwoord 'Stelling van Amsterdam' heeft?
Zoekvoorbeeld op Google

Wist je dat in 1918 door het Ministerie van Oorlog 29 euro per inwoner werd uitgegeven? Pas in 1948 werd er meer uitgegeven: 50 gulden per inwoner. Daarna daalde het even om vervolgens, op enkele korte en een lange daling (1994-2002) na, in 2009 uit te komen op 560 euro per inwoner.
Die bedragen zijn niet geïndexeerd maar als percentage van de gehele rijksuitgaven daalden de defensieuitgaven van 52% in 1916, via een piek van 23% in 1954-1957, naar 5% in 2009.
CBS StatLine

Behalve wat al eerder was gevonden over het onderbrengen van de regering en legerstaf in enkele Stelling-forten, heb ik geen nieuwe informatie gevonden in de (1,8 Gb!) digitale versie van 'Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog' door dr. L. de Jong.
Regering naar de forten
Digitale Koninkrijk enz. enz.

Op 30 december vindt er onderhoud plaats aan het Stelling Forum. Vanaf 10.30 uur is het Stelling Forum voor onbepaalde tijd niet toegankelijk.
Stelling Forum

Stem voor Geschiedenis Online Publieksprijs

Vanaf vandaag is het mogelijk om voor de publieksprijs van de Geschiedenis Online Prijs 2011 te stemmen op de website Stelling van Amsterdam. De beste Nederlandse website over geschiedenis ontvangt een bedrag van 2.500 euro.
Het wordt zeer op prijs gesteld als je je stem uitbrengt.

De kans dat deze website wint is niet erg groot maar door de aanmelding en jouw stem wordt het wel onder de aandacht van een nieuw publiek gebracht. En bovendien komt het onder de aandacht van de jury en maakt het een kans op de juryprijs.

De jury beoordeelt geschiedeniswebsites in drie categorieën: Archiefdiensten; Verenigingen en particulieren; Musea en Themasites. Gekeken wordt onder andere naar toegankelijkheid, gebruiksvriendelijkheid, betrouwbaarheid en originaliteit.

De Geschiedenis Online Prijs 2011 wordt uitgereikt in februari 2012 en is een initiatief van Archieven.nl en Historisch Nieuwsblad. Eerdere winnaars waren het Anne Frank Huis (2010), het Scholtenhuis (2009) en het Rijksmuseum van Oudheden (2008).

N.B. Stem ook gerust op mijn websites Militair Zeeburg en Radarstation Seeadler.

Dubbele plicht van Fort Nieuwersluis 1

Tekst: Douwe Koen (Utrechts Archief) en René Ros.
Foto's: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam en René Ros.
Tip artikel Het Nieuws van de Dag: Martin Hilgers.

Het raakvlak van een cirkel en een lijn heeft twee snijpunten, ook de Stelling van Amsterdam (StvA) en de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHWL). De aandacht is vooral gevestigd op de omgeving van Muiden als het 'scharnierpunt'.
Maar waar is dat andere snijpunt? Het gebied van Fort bij Nigtevecht en Fort Hinderdam waar de hoofdverdedigingslijnen weer uit elkaar wijken? Of toch ergens anders?

J.C.C. den Beer Poortugael stelde in 1879 voor de beide linies bij Nieuwersluis op elkaar aan te laten sluiten.
Dat wilde hij doen door vanaf het Fort bij Kudelstaart deze forten in de richting van Fort Nieuwersluis aan te leggen: Fort bij Vrouwenakker, Fort aan den Kromme Mijdrecht, Fort bij Oudhuizen en Fort bij Nieuwer Ter Aa.

In 1879 was "men over de wijze van bevestigen der stelling: of b.v. IJmuiden en Nieuwersluis al dan niet tot de stelling zullen behooren het nog niet bepaald eens schijnt" *1.
In de ontwerp vestingwet van 1871 en 1873 was een 'Batterij aan het Spoorwegstation te Nieuwersluis' genoemd. Maar in 1880 en 1881 wordt Fort Nieuwersluis in de ontwerpbegroting vestingstelsel genoemd als voorgelegen post *2.
Bedenk dat de langslopende nieuwe spoorweg Amsterdam - Utrecht nog niet door het Fort bij Abcoude werd afgesloten. En dat het vanaf 1868 aangelegde Fort in de Laander en Westbijlmerpolder - een aanvulling op de Posten van Kraijenhoff - niet voltooid kon worden.

Op 4 maart 1891 verscheen het artikel 'De Amsterdamsche stelling II' over de vestingbegroting in Het Nieuws van de Dag. Daarin staat geschreven:
"Eindelijk dan kwamen op de gewijzigde begrooting van 1879 gelden voor, bestemd voor de verbetering der Amsterdamsche stelling, en wel voor het fort te IJmuiden. In die begrooting kwam ook voor, wat betrof de N.-H. waterlinie, "het verbeteren van het fort Nieuwersluis, als deel uitmakende van de werken der linie van Amsterdam, en wel als zuidoostelijke sluitpost", dus als aansluitingspunt der beide liniën."

Want waarom maakt het Fort bij Nieuwersluis front naar het zuiden en niet naar het oosten zoals de nabijgelegen forten Spion en Bij Tienhoven? Waarom kon er ten oosten van het fort zelfs een groot kazernecomplex gebouwd worden?
Het is zeker dat Fort Nieuwersluis van 1815 tot 1940 onder het commando Nieuwe Hollandse Waterlinie viel *3. Maar wat was de officiële functie van dit fort?

Zie deel 2 hieronder.

*1 'De Amsterdamse stelling II' in Nieuws van de Dag, 4 maart 1891.
*2 'Vestingwerken in Nederland, Van de vroegste tijden tot heden' door Paul Kamps, ongepubliceerd.
*3 vanaf 1922 Oostfront Vesting Holland.

Minister Den Beer Poortugael
Stelsel van Den Beer Poortugael 1879
Fort bij Nigtevecht
Fort Hinderdam
Fort bij Abcoude
Fort in de Laander en Westbijlmerpolder
Posten van Kraijenhoff
Historische Kranten Koninklijke Bibliotheek

Even terugkomen op...

Foto's: René Ros en Dick Wools.

Op 24 augustus jl. hebben de toenmalige abonnees een bijzondere nieuwsbrief (nr. 374) ontvangen. Vooral zij die niet weten dat deze website grotendeels een eenmansactie is, zullen vreemd opgekeken hebben.

Daar kwamen 25 reacties op binnen, maar ook waardevol is welke betrokkenen er niet gereageerd hebben. Mede hierdoor zijn de betrekkingen met een tweetal stichtingen in Muiden en Utrecht verbroken. Dank aan allen!

De provincie Noord-Holland vindt het niet gepast om hier te reageren maar uit gesprekken en daden merk ik nu wél bewustzijn en waardering.
Wellicht lijkt er voor de lezer weinig veranderd, maar achter de schermen is er het nodige verbeterd. Zodoende heb ik geen spijt van mijn handelwijze.

Ik ga hier niet de blijken van herkenning, steunbetuigingen en complimenten uit de reacties openbaren. Maar ik wil wel een aantal leerzame citaten delen:

"... als amateur bedenk [ik] dan altijd maar weer dat "amateur" liefhebber betekent en daar is niets mis mee. [...] De beweegreden van amateurs om onderzoek te doen zal op den (langen) duur bruikbaarder, belangwekkender en verrassender resultaten opleveren dan die van betaalde krachten."

"Komt het op het punt van erkenning dan wordt er door de buitenwacht aan veel dingen voorbij gegaan.
Men beseft vaak niet dat het vrijwillig, met passie en vol enthousiasme gebracht wordt waarbij een 'commercieel c.q. politiek belang' juist niet aanwezig is.
Mijn manier om mezelf hiertegen te 'beschermen' is wat afstand nemen en het als een tweede baan te zien."

"Ik vind het heel goed dat je zo een uitgebreide brief hebt rondgestuurd omdat het voor de niet-insider vreemd overkwam dat een zo betrokken iemand zomaar niets meer liet horen. Deze brief maakt dit duidelijk en de gang van zaken doet je uit je vel springen."

"... De Stelling [zou], als geheel en niet de afzonderlijke forten, beter uit de verf moeten komen. Het is mij na al die jaren ook wel duidelijk dat op dat gebied de overheid het laat afweten en voor ons burgers het een onbegonnen taak is. [...] Het is in het belang van de Stelling en de conservering daarvan dat fortbeheerders dit tot een prioriteit maken."

"je bent zelf een vrijwilliger en je werkt met vrijwilligers, geduld moet je daarom ook hebben. En je moet sommige mensen diverse keren vertellen dat ze een fout begaan, maar wijs ze niet af."

"Ik was getroffen door je boodschap in de Stelling Nieuwsbrief die ik [...] onder ogen kreeg. Het vormde aanleiding voor een kort bericht naar alle medewerkers van de Waterlinie/projectbureau en die reactie breng ik hiermee graag onder je aandacht:

Ik vind dit een opmerkelijke hartenkreet van René Ros. Het bevat vele signalen die ook voor ons van belang zijn om met vrijwilligers om te gaan.
Betrokkenheid van mensen is kwetsbaar, vooral in de gemakkelijke, actuele liberale stroming waarmee wordt uitgegaan van de stelling dat problemen zichzelf grootdeels ordenen.
De ergste en meest acute krimppijn door bezuinigingen wordt vaak door vrijwilligers opgevangen en dat mag ook wel eens wat waardering krijgen.

Het zal duidelijk zijn dat wij graag hiermee onze waardering voor je werk en inzet onderstrepen en benadrukken, mede binnen een (politiek/bestuurlijke) context die niet altijd makkelijk is voor zowel Stelling als [Nieuwe Hollandse Waterlinie]: landschap en cultuurhistorische waarden moeten het daarmee voor een groot deel juist hebben van vrijwilligers! Institutionele arrogantie ligt steeds op de loer.
Ik wens je heel veel succes bij de nieuw gekozen ontwikkelingsrichting (die mij heel herkenbaar en reëel voorkomt)." (Paul Berends, projectbureau NHW)

Nieuwsbrief 374

In Genieloods kiest publiek voor rechts

Tekst: Frans Witteman (Hoofddorpse Courant).
Foto's: Stichting Kunstfort Vijfhuizen en René Ros.
Met dank aan: Stichting Kunstfort Vijfhuizen.

Slechts tien minuten kregen de bezoekers in de Genieloods van het Kunstfort bij Vijfhuizen vrijdagmiddag om hun keuze te bepalen. Wordt het links of wordt het rechts? Het werd rechts.
En daarmee koos de meerderheid voor het spectaculair glimmende, op aluminiumfolie lijkende isolerende schermingsdoek. Links, de doffe versie ervan, moest het dus afleggen tegen rechts.

Het doek kan worden opgerold of worden neergelaten afhankelijk van de weersomstandigheden. Het zijn de isolerende, uit de glastuinbouw bekende schermingsdoeken die in de zomer de hitte moeten buitenhouden en die in de winter de warmte moeten vasthouden. Met deze oplossing won Silver Bullet, een architectensamenwerking van Office Jarrik Ouburg, Paulien Bremmer Architects en CC- studio, de prijsvraag voor een betaalbaar klimaatbeheer in de Genieloods.

Met de plannen om de duurzame oplossing te verwezenlijken streeft het Kunstfort naar nieuwe en betere expositiemogelijkheden. De oplossing móest aan de binnenzijde van de loods gezocht worden omdat vanwege de monumentale status niets aan de buitenkant veranderd mag worden.

Om klimatologische redenen is het interieur van de Genieloods momenteel niet in te zetten als expositieruimte. In de in 1896 gebouwde stalen loods is het in de zomer extreem warm en in de winter intens koud.
De loods is onlosmakelijk verbonden met het Fort bij Vijfhuizen dat onderdeel is van de Stelling van Amsterdam en voorkomt op de Werelderfgoedlijst van de Unesco. De loods werd oorspronkelijk gebruikt voor de opslag van militair materieel, proviand en hooi en voor het stallen van paarden.

Voor de in 2010 uitgeschreven prijsvraag bestond grote belangstelling. Liefst 98 ontwerpers en architecten dienden een ontwerp in. Holger Nickisch, directeur van het Kunstfort, prees de inzending van de uiteindelijke winnaar. "Silver Bullet is bijzonder zorgzaam omgegaan met het militair erfgoedverleden van de loods en heeft een intelligent, toekomstgericht, milieuvriendelijk, duurzaam en - niet onbelangrijk - betaalbaar klimaatbeheer weten te creëren.''

Het is nog niet bekend of de keuze van de bezoekers daadwerkelijk gehonoreerd wordt. Momenteel wordt onderzocht welke van de twee schermingsdoeken daadwerkelijk het beste resultaat oplevert.

Stichting Kunstfort Vijfhuizen
Fort bij Vijfhuizen
Hoofddorpse Courant

De schandpaal

Tekst: Jan Troelstra (soldaat 7de Regiment Infanterie).
Bron: woordenboek Van Dale.

na·ti·o·naal

1. een heel volk betreffend
2. aan de natie toebehorend
3. blijk gevend van liefde voor het eigen volk

Klopt de naam 'Nationaal Bezoekerscentrum Stelling van Amsterdam' dan? Mijn boerenverstand zegt dat het vreemd is om 'nationaal' te gebruiken, vanwege de volgende twee bezoekerscentrums.
Je kan toch maar één nationaal bezoekerscentrum in een natie hebben? Hoezo "het eerste nationale bezoekerscentrum"?

Bij de oplevering werd de volledige naam 'Nationaal Bezoekerscentrum Stelling van Amsterdam / Pampus Xperience' gebruikt. Zo, daar breek je je tong drie keer over. Maak een keuze, wat is het?
Is het eigenlijk 'Pampus Xperience' maar het geld was voor een bezoekerscentrum? Op de website van Pampus is het nu alleen nog 'Pampus Xperience'.
Een paar reacties van bezoekers lijken daar ook op: "de nadruk ligt voor een groot gedeelte op Pampus zelf" en "moeilijk een onderscheid te onderkennen tussen het fort en het bezoekerscentrum".

Denk er het uwe van.

'Bezoekerscentrum nr. 1' in Nieuwsbrief 373

(Kent u een persoon of organisatie die u een pluim wilt geven of in de schandpaal wilt zetten? Laat van u horen!)

Dubbele plicht van Fort Nieuwersluis 2

Tekst: Douwe Koen (Utrechts Archief) en René Ros.
Foto's: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam en René Ros.
Tip artikel Het Nieuws van de Dag: Martin Hilgers.

Zie deel 1 hierboven.

"Het [Fort Nieuwersluis] is bestemd tot bescherming van de damsluis in de Vecht, dienende om bij het stellen der inundatien zamenvloeing van Zuiderzee- en Lekwater te beletten, tot bescherming van de schutsluis, waardoor Vechtwater zoonodig op den Amstel en dus op de inundatien van Amsterdam kan worden gebracht, tot bestrijking van de Vechtdijken (straatweg naar Amsterdam); tot bestrijking van den spoorweg Utrecht-Nieuwersluis en het dekken van de spoorweg Nieuwersluis-Amsterdam en tot bestrijking van het terrein tusschen de forten Spion en Tienhoven." *4

De damsluis in de Vecht maakte onderdeel uit van het inundatiestelsel van de NHWL Maar de schutsluis in de Nieuwe Wetering, deels fortgracht, diende daarentegen om water uit de Vecht naar de inundatiegebieden in de StvA te voeren. Er is een inundatie-instructie bekend van het Inundatiestation Nieuwersluis als behorend tot het inundatiestelsel van de StvA
Het fort moet na de bouw van het torenfort, in 1849-1851, vooral bedoeld zijn geweest om in geval van een vijandelijke doorbraak door de NHWL bij Utrecht, een vijandelijke opmars achterlangs die linie af te grendelen. Een dergelijke situatie vond in 1673 plaats.

Tot zover haar taak in het verdedigen van de inundatiewerken en accessen ten dienste van de StvA Waren er ook nog inundaties waardoor de beide linies bij Nieuwersluis echt op elkaar aansloten?
Ja, maar als een uit nood geboren plan.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog laat de commandant StvA in zijn dagboek schrijven:
"20 October 1915. [...] Last van den Opperbevelhebber ontvangen ingeval van oorlog met Engeland door den Cdt. NHWL een stelling zal worden ingericht Boterkade - Nieuwe Ter Aa - Nieuwersluis, met aansluiting aan de Stelling vόόr Naarden. St.Ct. moet te of bij Wilnis voor eene aansluiting aan rechtervleugel van e.g. stelling zorg dragen." *5
Hiervoor waren in de lijn Nieuwersluis-Woerden ook inundaties voorzien en werden dijkverhogingen, gronddepots en emplacementen aangelegd in de Veenkade en Boterkade *6. De Veenkade is een dijk van de Polder De Ronde Venen, een inundatiekom van de StvA.

Bij een Engelse invasie vormde Nieuwersluis inderdaad dat andere scharnierpunt tussen de StvA en NHWL
De Boterkade, later Oukooperkade, is tegenwoordig het natuurpad Boterwal. Van duikers en dergelijke is in de Boterkade en Veenkade hedentendage niets te herkennen.

*4 Genieregister, 1883.
*5 Nationaal Archief, Archief 3.09.23, Stelling Amsterdam, inv.nr. 128 (1914-1918)
*6 Nationaal Archief, Archief 3.09.27, NHW, inv.nr. 10: Brieven betreffende de verbinding tussen de Groep Nieuwersluis van de NHWL en de Stelling van Amsterdam met bijbehorende stafkaarten, 1915-1917.

Inundatiestation Nieuwersluis (Aangevuld)
Fort Nieuwersluis (Nieuw)
Boterwal op Google Maps
Veenkade op Google Maps
Actueel Hoogtebestand Nederland