Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 414

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
15de jaargang, nummer 414, 11 september 2013

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• Zeldzame militaire sportdiploma's gevonden
• Activiteiten Fort bij Uithoorn in september - De Ronde Venen
• Lijden in de Haarlemmermeer, deel 2 - Haarlemmermeer
• Nieuws van het acces Vijfhuizen - Haarlemmermeer
• Luchtafweer van Amsterdam tot De Peel - Venray

Inleiding

Beste lezer,

Wat hebben sportdiploma's met de Stelling van Amsterdam te maken? Lees dan zeker over de antieke sportdiploma's in het openingsartikel en op de nieuwe webpagina. Als je deze maand een fort wilt bezoeken, Fort bij Uithoorn heeft een persbericht over hun activiteiten ingezonden.
Waar je kan wandelen en je ogen de kost kan geven is bijvoorbeeld de westelijke helft van de Geniedijk Haarlemmermeer. In plaats van wandelen hebben de vrijwilligers van Fort bij Vijfhuizen andere zware arbeid gedaan en zij vertellen hier exclusief hun resultaten. En tenslotte verslag van een bezoek aan een historische militaire collectie in de Peel met een Amsterdamse connectie.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2013/nieuwsbrief-414/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/
Reageren kan door het contact-formulier te gebruiken. Openbaar reageren met een artikel is ook mogelijk.

De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 18 september verschijnen. Bijdragen graag ruim van tevoren toezenden.

Veel leesplezier!
René Ros

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Dienstberichten

Op 31 augustus en 1 september vierde het Fort bij Spijkerboor haar 100ste verjaardag. Het weer werkte prima mee en er was veel belangstellng van het publiek. De hele ploeg gidsen en andere medewerkers was actief en hadden moeite pauzes en lunch in te roosteren.
Het officiële gedeelte op 31 augustus was erg gezellig met enkele toespraken. De eerste drie exemplaren van een nieuw boek over het fort werden overhandigd. Tevens werd een nieuwe tentoonstelling geopend met de bodemvondsten. Jurgen Lamers (mede-oprichter van deze website) en Leo Schaders hebben de afgelopen zes jaar veel gevonden in het fortzand.
Fort bij Spijkerboor

Op 1 september vierde Fort bij IJmuiden haar 125ste verjaardag met een feestelijke publieksdag. De opkomst was ook daar groot maar voor veel directe Stelling-collega's was 9.30 uur op zondag blijkbaar te vroeg.
Het eerste exemplaar van Henk Tol's nieuwe boek over Fort bij IJmuiden werd aan de wethouder overhandigd. Een ander examplaar is onder de donateurs van deze website verloot.
Fort bij IJmuiden

Bijzondere tekst om te lezen:
"Gelukt het den vijand, binnen het fort te dringen, dan wordt hij krachtig aangegrepen en met de bajonet teruggedreven."
Memorie van verdediging Fort bij Uithoorn, ca. maart 1913 (Nationaal archief, blok 3.09.23 inv.458)

Zeldzame militaire sportdiploma's gevonden

Met dank aan: Otto Bodemeijer, Ap Duisterhof, Renée ten Napel - de Louw.

Het gebeurd vaak dat ik een e-mail van een mij onbekend persoon krijg. Meestal met een vraag en soms met een leuke bijdrage.
Zo liet Renée ten Napel me weten dat ze een aantal militaire sportdiploma's van ene A.F.H. Duisterhof had, gedateerd van 1915 tot en met 1917.
Ik had wel eens afbeeldingen van dergelijke diploma's gezien maar geen gekregen om iets mee te doen zodat dit aanbod zeer welkom was. Zonder de woonplaats te kennen nodigde ik haar uit voor een bezoek aan Fort bij Uithoorn. Samen met haar partner kwam ze zonder aarzeling enthousiast uit het verre Friesland rijden.

Het bleek om zeven diploma's van drie verschillende soorten te gaan. Twee soorten kende ik, maar de diploma's van de 'Groep Wormerveer' (een onderverdeling van de sector Zaandam) van sportwedstrijden op het Fort bij Krommeniedijk waren 'nieuw'.
Later bleek dat het Art-Nouveau 'Getuigschrift Demonstraties in Lichaamsoefeningen' in 2006 door Christie's was geveild voor maar liefst 480 euro! Ook in dit soort gevallen is het beter open en eerlijk te zijn en nadat ik de schenker hierover had geïnformeerd kreeg ik deze leuke reactie:

"Nee hoor, ik hoef nog steeds geen vergoeding ondanks dat er zoveel bij Christie's is gegeven voor dat document. Ik vind de historische waarde veel belangrijker dan geld en dat het op de juiste plek (vind ik) terecht is gekomen en dat niet alleen ik maar heel veel mensen er van kunnen genieten als het op de website van de Stelling van Amsterdam staat en dat er mensen naar kunnen gaan kijken als het op een tentoonstelling staat. Maar vooral voor eventuele familie die er is, zodat zij er ook naar kunnen kijken en dan weten wat hun voorvader heeft gepresteerd in de Eerste Wereldoorlog."

Omdat de diploma's kwetsbaar zijn en voor dieven wél een financiële waarde hebben, lijkt het mij onverstandig de diploma's in forten op te hangen. Daarom is van elk soort diploma een geplastificeerde kopie gemaakt. De kopie van het diploma met Fort bij Krommeniedijk is aan de werkgroep aldaar geschonken. De andere twee zijn gedurende de Stellingmaand in Fort bij Uithoorn te zien en kunnen daarna naar andere forten. De originelen liggen in een betaalde, geconditioneerde en beveiligde opslagruimte.

Ondertussen had ik via het Internet contact gelegd met een neef van Albert Duisterhof: "Geweldig om dit ontbrekende stuk van mijn oom via een onverwacht kanaal te zien". We gaan samen werken aan een uitgebreidere biografie.

En natuurlijk kunt u, de lezer, de sportdiploma's ook digitaal bekijken op een nieuwe webpagina.

N.B. Uit het Algemeen Handelsblad van 9-9-1918 blijkt dat Sergeant Duisterhof een prijs uitgereikt heeft gekregen door Stellingcommandant Ophorst. Bijzonder om twee personen ook echt aan elkaar te 'linken'!

Sportdiploma's (Nieuw)
Sergeant Duisterhof (Nieuw)
Stellingcommandant Ophorst
Fort bij Krommeniedijk
Werkgroep Fort Krommeniedijk

Activiteiten Fort bij Uithoorn in september

Bron en foto's: persbericht Fort bij Uithoorn d.d. 6 september jl.

In het kader van het Open Monumenten Weekend en de Stellingmaand van de Stelling van Amsterdam is Fort bij Uithoorn twee weekenden geopend voor publiek. Met vrije entree en dingen te doen voor iedereen, is iedereen welkom op het fort om te kijken en te beleven.

14 en 15 september - Pracht en Macht
Stadhouder Prins Willem de derde komt voor een charme offensief even snel langs bij het Fort bij Uithoorn. In 1672 een post en nog geen fort maar wel een belangrijk punt in de inundatie, onderwaterzetting, van die tijd.
In het rampjaar 1672 komt hij langs om de onderdanen gerust te stellen.
Op zaterdag en zondag om half 1 en om 3 uur verwachten wij de Prins in een interactieve voorstelling.

• Fort open van 11.00 tot 17.00 uur, entree is gratis, activiteiten tegen vergoeding die direct ten goede komt aan het behoud en herstel van het fort door de vrijwilligers.
• Rondleidingen gedurende de hele dag, start laatste rondleiding 16.00 uur
• Varen op de fortgracht
• Hazenpad speurtocht over het laarzenpad met Stelling info
• Laat u fotograferen als soldaat
• Zendamateur in de telegrafistenkamer
• Nieuw ingerichte commandantskamer
• Nieuw toegankelijk: de hefkoepelgang en de buiten-gemakken.
• Tentoonstelling over de Stelling van Amsterdam en Fort bij Uithoorn door de eeuw heen
• Het Verhaal van 1672 in beeld
• Schuif aan de tafel van de Dialoog
• Eten en drinken in genieloods.

28 en 29 september - Koude Oorlog op het fort
Het Fort bij Uithoorn heeft al een hele geschiedenis. Al meer dan 100 jaar herbergt het fort manschappen, wapens en geheimen. In de Eerste Wereldoorlog en tijdens de Koude Oorlog was het fort in gebruik. Door wie, waarvoor en welke geheimen??
Kom naar de speciale Koude Oorlog rondleiding dit weekend, voel de Koude Oorlog!

• Fort open van 11.00 tot 17.00 uur, entree is gratis, activiteiten tegen vergoeding die direct ten goede komt aan het behoud en herstel van het fort door de vrijwilligers.
• Naast de reguliere rondleiding ook speciale Koude Oorlog rondleidingen
• Opening van de tot nu afgesloten rechter keelkazemat.
• Nieuw toegankelijk: de dichtgemetselde! kazemat, de hefkoepelgang en de buiten-gemakken (opening door wethouder op zaterdag om 13.30)
• 13.00 en 15.00 Lezing over de Koude Oorlog door Alexander Münninghoff, Moskou correspondent tijdens de Koude Oorlog (entree €3,-).
• Varen op de fortgracht
• Ga verkleed als soldaat op de foto
• Hazenpadspeurtocht op het Laarzenpad
• Tentoonstelling Ronde Venen en het Koninklijk Huis
• Zendamateur in de telegrafistenkamer
• Schuif aan aan de tafel van de Dialoog
• Eten en drinken in de genieloods.

Adres: Mijdrechtse Zuwe 31 te Amstelhoek.

Fort Amstelhoek
Fort bij Uithoorn

Lijden in de Haarlemmermeer, deel 2

Het was op 18 juli jl. dan eindelijk wel lekker weer om het andere deel van de Geniedijk Haarlemmermeer te bewandelen. Maar toen was het weer zó warm dat waterflessen mee moesten, zonnecrème gesmeerd en de schaduw van de hoge bomen gezocht moest worden. Ook deze keer begonnen we bij Fort bij Hoofddorp om nu naar Fort bij Vijfhuizen te lopen.

De gracht van Fort bij Hoofddorp lag er kraakhelder bij en de begroeiing langs de buitenboord was gekortwiekt. In het schootsveld van de caponnière is een nieuw ooievaarsnest geplaatst. De bebouwing van Hoofddorp lijkt nog dichterbij te komen en steeds hoger te worden.
Even verderop ligt in de Geniedijk het Dr. Nanningabad verborgen onder het groen. Bij de Kruisweg zijn twee bruggen waarvan ik vermoed dat ze oorspronkelijk het water van het Voorkanaal overstaken en later zijn aangepast om voetgangers en fietsers kruisingsvrij onder de auto's te laten passeren. Klem tussen die wegen ligt een schitterend spoor van vroeger: de coupure en brughoofden voor de oude spoorweg Hoofddorp - Leiden.

Een groot deel van deze helft van de Geniedijk heeft het karakter van een smal stadspark met woningen of scholen direct tegen het Voor- en Achterkanaal. Er zijn veel latere doorsnijdingen voor fietsers en wandelaars maar heel weinig voor auto's. Op het deel ten westen van de ringweg zijn er recent nog een aantal bruggen en een zelfbedieningsveer (met genie-hekwerk) toegevoegd, heel wijs zonder coupure maar met een trap over de Geniedijk.

Dat deel ten westen van de ringweg is het meest rustiek gelegen, behalve in geval van stijgende vliegtuigen op de Polderbaan, maar het heeft militair-historisch weinig te bieden. Behalve de half gesloopte en verborgen Batterij aan de IJweg alwaar de brug over het Achterkanaal momenteel wordt voorzien van een extra fundering.
Wat er na 1991 met de brug over het Voorkanaal is gebeurd is mij nog een raadsel. De brug staat beschreven in het Provinciaal Monumentregister uit dat jaar maar er is nu alleen een dam te zien.

Pas met de Damsluis in de IJtocht zijn er weer bouwwerken in de Geniedijk te vinden. Zowel de damsluis, als de restanten van de aarden traversen en een drietal ondergrondse schuilplaatsen zullen maar weinig mensen opvallen. Ook de aarden nevenbatterij ("Kanonnen 10 cM") is lastig maar de betonnen nevenbatterij ("Kanonnen 12 cM Lang Staal") is goed herkenbaar.
Het best herkenbaar is het Fort bij Vijfhuizen met haar aanlokkelijke parasols. Binnen was de temperatuur heerlijk en koelden we af om daarna dit mooie stuk terug te wandelen en nóg een keer te beleven...

'Lijden in de Haarlemmermeer' in Nieuwsbrief 410
Geniedijk Haarlemmermeer
Fort bij Hoofddorp
Batterij aan de IJweg
Damsluis in de IJtocht
Fort bij Vijfhuizen
Stafkaart ca. 1920

Nieuws van het acces Vijfhuizen

Tekst en foto's: Arnold de Groot (Kunstfort bij Vijfhuizen).
Met dank aan: Gert-Jan Brok (Kunstfort bij Vijfhuizen).

Rond 2004 namen enkele enthousiastelingen het initiatief tot restauratie van het Fort bij Vijfhuizen en maakten er een bastion voor hedendaagse kunst van. Zo werd het gerestaureerde fort en zijn omgeving het decor waarin, met een aantal exposities per jaar, zeer uiteenlopende kunst wordt getoond.
Bezoekers bekeken niet alleen de exposities maar dwaalden ook nieuwsgierig door het fort. Zo groeide de vraag naar rondleidingen, voor steeds meer enthousiaste vrijwilligers reden zich te verdiepen in de historie van fort en stelling. Natuurlijk, de verhalen over hoe het was zijn interessant, maar de behoefte om het verleden te visualiseren werd steeds duidelijker. De ruimtes binnen zijn een groot deel van het jaar in gebruik dus werd de blik naar buiten gericht.

Een in het oog springend object daarbij was het hefkoepelgebouw, of liever gezegd dat wat de Duitsers ervan over hebben gelaten. Vooral de links in de frontwal gelegen opstelling trok de aandacht. Met de hand grond en brokken beton weghalend werden trappen en ingang blootgelegd. Naast wat glas- en ijzerwerk was vooral het aantreffen van een van de stalen toegangsdeuren opmerkelijk, het was kennelijk aan de Duitse jacht op staal ontsnapt.
Maar ja, grote en vooral zware stukken beton verhinderden verder graven. Het vrijwillig initiatief werd echter beloond en met het inzetten van een shovel met grijper konden ook de allergrootste brokstukken worden weggehaald.
Om bezoekers de werking van het hefkoepelgebouw duidelijker te kunnen uitleggen is een schematisch werkend model in voorbereiding. Voorts zullen een aantal “gevonden voorwerpen” een plaatsje krijgen in de nieuwe historische tentoonstelling.

Uit een rapportage van 4 april 1918 was duidelijk geworden dat de frontwal meer verborgen moest houden. Na plaatsbepaling werd de voorzijde van een schuilplaats, gelegen pal naast de mitrailleurblok, vrij gemaakt. Dit keer direct met de inzet van groter materieel. Het leegscheppen met de hand en toegankelijk maken was een aanzienlijk zwaardere klus. Later is bij het rechter mitrailleurblok nog een schuilplaats zichtbaar gemaakt. De schuilplaatsen zijn qua afmeting exact gelijk maar zijn spiegelbeeldig gebouwd. Dak en voorwand zijn 1 meter dik en de zijwanden zelfs 1,5 meter.
Samen met de gronddekking van de frontwal houden wij het op bomvrije ruimtes die met stalen deuren (niet gevonden) afgesloten konden worden. Opvallend is wel dat de dubbele stalen deuren naar binnen draaien. De 3,5 bij 2 meter grote ruimte is met een hoogte van 1,10 meter bepaald niet om in te staan. Waarschijnlijk bedoeld als schuilplaats voor manschappen en de opslag van de munitie. Één schuilplaats heeft een soort luchtkoker (12x12 cm) en het blijft gissen waarom dit niet bij de andere schuilplaats is uitgevoerd. Ook zijn er geen sporen van wapening in het beton te zien.

Voorlopig gaan wij er vanuit dat de mitrailleurblokken (versterkt beton) en schuilplaatsen, deel uitmaakten van de versterkingen die in 1918 werden gebouwd. Versterkingen die nodig waren om de bij inundatie droog blijvende brede strook grond aan de rand van de Haarlemmermeer beter te kunnen verdedigen. Ook de daarin zuidelijk gelegen vooruitgeschoven post, met scherfvrije onderkomens en opstelplaatsen voor mitrailleurs en geschut is uit die tijd. Restanten hiervan zijn nog duidelijk zichtbaar op het terrein van de Haarlemmermeersche Golfclub.

Met het blootleggen van schuilplaatsen en de restanten van het hefkoepelgebouw is door het Fort bij Vijfhuizen een belangrijke bijdrage geleverd aan het zichtbaar maken van haar geschiedenis voor de geïnteresseerde bezoeker.

Fort bij Vijfhuizen
Voorstelling bij Vijfhuizen
Voorpositie bij Cruquius

Luchtafweer van Amsterdam tot De Peel

Met dank aan: Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging.
Foto's: André Polfliet en René Ros.

Op uitnodiging van de Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging waren Otto Bodemeijer, Michel van Best en ikzelf op 10 juli te gast op de Luitenant-Generaal Best kazerne te Vredepeel, de vroegere Vliegbasis De Peel.

Deze vliegbasis is 1954 over een deel van de Peel-Raam Stelling aangelegd en we begonnen dan ook met een rondrit over de kazerne om een aantal van de kazematten op te zoeken. We vonden er vier en zagen vanaf een afstand één verdachte heuvel op een extra beveiligd deel van de kazerne. Maar ons hoofddoel was, wat we tegenwoordig de 'grondgebonden luchtverdediging' noemen.

Het logo van de Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging (HCGLVD) is een allegaartje van symbolen dat historisch is te verklaren. De achtergrond is zwart-rood, de kleuren van de artillerie. Ook de twee gekruiste kanonlopen verwijzen daarnaar. Er zit ook een propeller in en dat verwijst naar de luchtdoelartillerie. En tenslotte zit daar overheen een Nike-Hercules raket.

De verklaring is dat in 1917 uit de vestingartillerie de luchtdoelartillerie is ontstaan. En nog wel uit het 2de Regiment Vesting Artillerie te Amsterdam. De luchtdoelartillerie bleef als landmacht-onderdeel tot 1963 bestaan toen weggeschoten granaten gewoon geen middel meer waren tegen de toen haalbare vlieghoogte en -snelheden.
Beter geschikt waren ground-to-air-missiles die echter bij de Luchtmacht werden ingedeeld en vanaf 1960 in gebruik kwamen. De Nike-Ajax, Nike-Hercules, HAWK en Patriot hebben achtereenvolgens dienst gedaan in een linie van Noord-Noorwegen tot en met Oost-Turkije. Nederland nam een deel daarvan in Duitsland voor haar rekening.
Vanaf de jaren 1970 waren er ook redenen om deze raketten in Nederland zelf te plaatsen. Had de Berlijnse Muur een paar jaar later gevallen dan hadden we nu een aantal raketsites voor HAWK en Patriot in de Randstad gehad. Ook rond de stad waar de luchtdoelartillerie ooit begon...

Bovenstaand verhaal wordt door de HCGLVD zeer inzichtelijk gemaakt in een tentoonstelling die maar liefst twee mobilisatiehallen én een buitenexpositie omvat. Het begint ook echt met een artilleriestuk en het eindigt voorlopig met de Patriot.
Na elkaar leidden twee enthousiaste gidsen, die hun verhaal bondig en duidelijk konden houden, ons door de hallen. Langs de fraaie maquettes, door de bedieningscontainers en in de Pantserrups tegen Luchtdoelen (PRTL), waar een van de aanwezigen als dienstplichtige menig uur in had doorgebracht.
Maar ook aandacht voor de Meidagen van 1940, de 'Politionele acties' in Nederlands-Indië (waar de vijand helemaal geen vliegtuigen had) en Priok in Nieuw-Guinea (toen Indonesië wel vliegtuigen had).

Tegenwoordig zijn zowel de luchtverdediging-onderdelen van de Landmacht als de Luchtmacht op 'De Peel' gestationeerd. De HCGLVD is dan ook een samenvoeging van de Historische Verzameling Luchtdoelartilleriematerieel (Ede) en de traditiekamer van de Groep Geleide Wapens (De Peel). De collectie is voor iedereen op woensdag en donderdag te bezoeken en voor groepen op afspraak ook op andere dagen.

Wij kregen nog een bonus met een rondrit over de kazerne langs de opstelplaatsen van luchtdoelartillerie en HAWK die de Vliegbasis De Peel destijds moesten beschermen.

N.B. Heeft u interesse om met een groep de Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging te bezoeken? Vul dan vóór 1 oktober de enquête hierover in op: http://enquetemaken.nu/r/p518

Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging
Defensie Grondgebonden Luchtverdedigingscommando
Geleide Wapens Amsterdam
Kanonnier Couenberg (voorbeeld van artillerist naar luchtafweer)