Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 156

Nieuwsbrief Website Stelling van Amsterdam, nummer 156
(6de jaargang, 4 augustus 2004)

Een nieuwsbrief over de website Stelling van Amsterdam (StvA); een onafhankelijk particulier initiatief zonder winst-oogmerk.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met meer verwijzingen en illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan geïnteresseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Voorwoord
• 4 augustus 1914
• Standaardmodellen
• Bunker bij Schiphol gevonden 2
• Bezoek aan Fort Zuidwijkermeer
• Bezoekerscentrum (vervolg)
• Overig

In de volgende nieuwsbrief: Hergebruik kanonnen.

Voorwoord

Jazeker, schrijver dezes is weer terug van vakantie. Wat gaan drie weken snel, nietwaar?
Tijdens de vakantie geen fort gezien en nauwelijks op het Internet gezeten. Maar een paar Nederlandse en Duitse werkjes ten westen van Eindhoven waren een soort methadon.
<http://www.forten.info/catalogus/>

Nog een maandje om ons voor te bereiden op de drukke Stellingmaand. Iedereen de brochure al gevonden? Of de website bezocht? Mensen die gids willen zijn, zijn overigens nog steeds welkom.
<http://www.stellingmaand.nl/>

In deze nieuwsbrief is geen thema te ontdekken; wat verschillende onderwerpen. Eerst aandacht voor een oorlog, daarna een lang epistel over standaardmodellen, pardon: modellen. Ook aanvullende informatie over de mogelijk gevonden bunker bij Schiphol en een verslagje over een bezoek aan Fort Zuidwijkermeer.
Een ander lang verhaal is doorgeschoven naar de volgende nieuwsbrief. Ook hoop ik deze maand verslag te doen van een bezoek aan Muiderberg door een nu 80-jarige Duitser die daar in najaar 1942 enkele weken verbleef.

4 augustus 1914

Het is precies 90 jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog begon.

'Eerste periode inunderen was op 27 Juli ingetreden' schrijft de Stellingcommandant A.R. Ophorst in zijn dienstdagboek op 1 augustus 1914.
De mobilisatie was op 31 juli afgekondigd en vanaf 2 augustus zaten zo'n 10.000 manschappen voor ongeveer twee jaar in de forten rond Amsterdam. Dezelfde dag begon de oorlog maar niet voor het Nederlandse leger.
Daarom kon de Stellingcommandant op deze dag 90 jaar geleden rustig zijn bureel naar het Amstel-Hotel verhuizen. Tevens werd de Positie van IJmuiden opgericht.

Onlangs ben ik in het bezit gekomen van het boek 'Stelling van Amsterdam. Herinneringsalbum aan de Mobilisatie van het Nederl. Leger', een uitgave uit februari 1916 met 122 'plaatjes'. Geen fort op de foto's te zien, vrijwel alleen manschappen voor de loodsen en woningen. Maar daarom niet minder mooi en leerzaam. Ik zal ze gaan scannen (auteursrecht is inmiddels verlopen) en met opmerkingen over de locatie en dergelijke op de website plaatsen. Bovendien zal je zien dat sluikreclame al in 1916 voorkwam.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/oorlog.htm>
<http://www.wereldoorlog1418.nl/>

Standaardmodellen

Het komt niet vaak voor dat ik zonder nieuwe ontwikkelingen op een nieuwsbrief van anderhalf jaar eerder terug kom. Recent is er echter vanwege de Stellingmaand brochure een - naar mijn mening - vreemde discussie geweest waarover ik de betrokkenen nog even 'belerend' wil toespreken. En tegelijkertijd wil ik door de discussie openbaar te voeren de andere abonnees meer inzicht geven in de modellen van de forten (zie ook Nieuwsbrief 80). Reacties zijn - als altijd - welkom.

Om te beginnen dit: geschiedenis is geen exacte wetenschap. Het is eerder het proberen te reconstrueren van daden en gebeurtenissen die onze voorouders overkwamen of veroorzaakten. Hoe beter de bronnen, hoe betrouwbaarder. Maar per definitie is de meeste informatie niet meer beschikbaar. Het is daarom aan ons om patronen in het verleden te herkennen en aan toekomstige generaties om patronen in het heden te herkennen.

Zo ook met de verschillende grondvormen van de forten die onze voorouders ons hebben nagelaten. Na het Fort bij Abcoude (1885) werden schietproeven in Schoorl (1891-1892) gehouden om tot een nieuw fortmodel te komen. In 1897 werd begonnen met de bouw van de betonnen forten die het grootste deel van de Stelling uitmaken.
Uit de schietproeven waren eisen en voorschriften voortgekomen volgens welke de militaire ingenieurs de individuele forten moesten bouwen. Vanwege de locatie en het terrein werd hier echter vaak in enige mate vanaf geweken. Er was toen in ieder geval geen sprake van een 'Standaardmodel A' - net zo min als dat Koning Willem in 1813 wist dat hij de eerste van drie Koning Willems zou zijn. Of dat men in 1916 wist met de Eerste Wereldoorlog bezig te zijn. Of - mijn favoriet uit Suske en Wiske - dat men halverwege de tachtigjarige oorlog was.

Voor 1906 en 1907 waren er door de regering geen gelden op de vestingbegroting geplaatst voor de bouw van forten in de Stelling. Men poogde toen namelijk om een fonds op te zetten waardoor de Stelling in acht jaar voltooid kon worden maar over een langere periode op de vestingbegroting zou drukken. *1
Gedurende deze periode werd er op de tekentafel verder ontwikkeld, voornamelijk door de opkomst van de mitrailleur en de kleinere fortbezetting die hier mogelijk door werd. Het leidt geen twijfel dat, als de bouwpauze er niet was geweest, er een geleidelijke(re) overgang was geweest - zie bijvoorbeeld het ontwerp uit 1906 voor het Fort aan de Fuikvaart. Nu echter, zijn de modellen van de bomvrije gebouwen van voor en na 1907 duidelijk anders.

De laatste twee gebouwde forten vormen hier weer een grote uitzondering op. Hoewel de bouw van Fort bij Spijkerboor eerder aanving en ook in 1914 voltooid was, zijn de bouwtekeningen van het Fort aan de Middenweg en Fort aan de Jisperweg de laatsten die uitgevoerd zijn. Deze twee forten zijn in een duidelijk te onderscheiden bouwperiode 1912-1914 gebouwd en verschillen net zoveel van eerdere forten als de forten van voor en na 1907, zelfs zonder dat er sprake was van een bouwpauze. Dat de specifieke ligging en functie daar een rol bij heeft gespeeld leidt geen twijfel, maar dat maakt voor het onderscheiden van de modellen natuurlijk niet uit, evenals het materiaal dat is gebruikt. Gelijk een Volvo S80 (*2) die ongeacht de parkeerplaats of de pantsering van hetzelfde model blijft.
Ook maakt het voor het model niet uit dat er maar twee forten zo zijn gebouwd of dat de eventueel volgende gebouwde forten wel of niet van dit model zouden zijn. Misschien zouden Fort bij Kwadijk, Fort aan de Fuikvaart en de opnieuw te bouwen forten Fort Uitermeer en Fort bij Abcoude weer als Standaardmodel B, toch als Standaardmodel C of misschien wel als Standaardmodel D te onderscheiden zijn?
De mij bekende bouwtekening uit 1914 van het Fort bij Muiderberg - waarvan de bouw in 1913-1914 aanving maar niet voltooid werd - zijn een combinatie van de kenmerken van Standaardmodel B en Standaardmodel C. Het zou echter een uitzonderlijk omvangrijk pantserfort worden met drie pantserkoepels, twee hefkoepels en 29(!) lokalen voor de grote bezetting. Maar zoals gezegd, hoe de gebouwen er uit gezien zouden kunnen hebben doet er eigenlijk niet toe.
Hoe dan ook, Fort aan de Middenweg en Fort aan de Jisperweg worden vrijwel altijd als uitzonderingen genoemd als het gaat om de standaardmodellen. Dus waarom dan niet het spraakgebruik vereenvoudigen door - volgens de regelen der informatie-analyse - het model te definiëren en daarnaar als 'Standaardmodel C' te verwijzen?

Volgens sommigen kan dat niet omdat er geen sprake is van een historische onderbouwing op basis van bronnen. Zij vergeten echter dat ook de door hen gehanteerde indeling van een 'Standaardmodel A' (voor 1907) en een 'Standaardmodel B' (na 1907) niet op die wijze is onderbouwd. De oudst mij bekende bron die deze modellen noemt is het 'Studiebericht 17, De Cultuurhistorische betekenis van forten' uit 1986 van de Provinciale Planologische Dienst van Noord-Holland. De auteur hiervan, Rob Schimmel, verklaarde desgevraagd dat hij deze indeling heeft geïntroduceerd naar aanleiding van eigen waarnemingen in het veld. En daar is helemaal niets mis mee.
In dat studiebericht wordt overigens niet over 'standaardmodel' gesproken - een term die meer impliceert - maar van 'model'.

Terug naar de hoofdlijn: al ziet iemand 30 verschillende fortmodellen, onderscheid de Middeleeuwen als een tijdperk, definieert wat een heuvel of een berg is, of wil hij het planten- en dierenrijk in klassen en families indelen: het gaat erom dat we de dingen (en niet mensen!) in hokjes kunnen plaatsen en niet langer over de gemeenschappelijke kenmerken en verschillen hoeven te spreken.
Dat was de reden waarom ik in januari 2003 het Standaardmodel C heb geïntroduceerd. Dat Rob Schimmel het zo niet gedaan heeft of dat iemand het anders zou doen, maakt in deze ook niets uit. Voor het betoog op de website of tijdens excursies vind ik het duidelijker om van drie standaardmodellen te spreken. Wel wil ik vanaf heden uitsluitend nog de term 'model' gebruiken.

Dat voor de Stellingmaand brochure mijn teksten zijn overgenomen maar op dit punt weer de moeilijke formulering van twee uitzonderlijke forten werd gezocht omdat 'standaardmodellen A en B' wel historisch gegrond zou zijn, maar een 'Model C' niet vind ik - op zijn aardigst gezegd - nogal jammer.
Ook in deze zaak werd er te vaak verwezen naar het boek uit 1988 welke verre van compleet was en op een aantal punten onjuist. En bovenal is er sinds de uitgave nieuwe informatie en nieuwe inzichten naar voren gebracht. Vooral de afgelopen vijf jaar als ik zo onbescheiden mag zijn - voor hen die het bestaan van de website in die periode is ontgaan.

Nog even ter herinnering de - toch wel grote - kenmerken van het Model C in vergelijking met de eerdere twee modellen:
- geen twee hefkoepelgebouwen op de flanken;
- desalniettemin een gesloten wal door aansluiting op het hoofdgebouw;
- twee stormdeuren naar de terrepleinen aan de uiteinden van het hoofdgebouw *3;
- geen frontgebouw maar in plaats daarvan een enkel hefkoepelgebouw *4;
- een smalle poterne;
- een klein hoofdgebouw met alleen lokalen tussen de keelkazematten;
- de lokalen hebben drie verschillende lengten.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/extra/fortmodel/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/075-099/nieuwsbrief-80.htm>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/spijkerboor/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/middenweg/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/jisperweg/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/diversen/bron/>

*1 'De Stelling van Amsterdam' door Kapt. W.E. van Dam van Isselt, 2e druk 1910, p. 30 en 60 (Met dank aan R.S. voor de kopie)
*2 De nieuwe hofauto van H.M. de Koningin.
*3 ook Fort bezuiden Spaarndam (1901).
*4 ook Fort aan de Drecht (1911) en Fort bij Edam (1912) hebben geen frontgebouw maar een pantserkazemat resp. zonder en met gang naar het hoofdgebouw.

Bunker bij Schiphol gevonden 2

Zoals in Nieuwsbrief 153 was gemeld, was ons via connecties in de bouwwereld bekend geworden dat ongeveer begin mei, bij de bouw van het Uitzetcentrum Schiphol op 1,5 meter diepte een Duitse bunker is gevonden.

Navraag bij de Rijksgebouwendienst heeft het volgende opgeleverd:
Enige weken geleden, is B&G Hekwerken gestart met het plaatsen van een Penitentiair Hekwerk rondom het tijdelijke cellen complexen op Schiphol-Oost (Ten Pol - Oude Meer). Bij het boren van de fundering voor de hekwerkpalen is men op een betonnen plaat gestuit. Bij nader onderzoek blijkt dit een plaat, onder het grondwaterpeil, met een afmeting van ong. 2 x 5 meter te zijn. De randbekisting is nog aanwezig.

Ons is echter bekend dat Noord Funderingstechniek uit Marum met apparatuur de dikte van het beton heeft opgemeten en tot de conclusie kwam dat eronder nog een holle ruimte zat...?

Er is dus nog ruimte voor onzekerheid. Mogelijk dat het toch meer dan een plaat is. En zelfs als het een plaat is, kan het onderdeel geweest zijn van een daar gelegen Duitse FLAK-batterij. Of is de holle ruimte ergens anders te vinden?
Wordt vervolgd...

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/duits/>

Bezoek aan Fort Zuidwijkermeer

(door Co Wies†)

Fort Zuidwijkermeer: Vrijdagavond 30 juli eindelijk eens kunnen bezoeken.
Rondgeleid door de altijd enthousiaste Kees Bruins. Er zouden 22 personen deelnemen aan de rondleiding. Er waren er tien. Het mooie weer heeft blijkbaar een aantal mensen af doen zien van het bezoek.

Zo heeft ieder fort toch weer zijn specifieke bijzonderheden. De vleeskelders zijn toch wel heel apart. De opbergkastjes in de zgn. kantine met nog de originele deurtjes. En diverse gave tussenwanden. Jammer van de dichtgemetselde ramen en het ontbreken van de origineel stalen deuren.

Kees vertelde dat een deel van het fort in gebruik is voor opslag. En dat nu ook het filmmuseum tijdelijk gebruik gaat maken van een ander deel van het fort. Waarschijnlijk ben ik net op tijd geweest om nog een groot deel van de binnenruimte te kunnen bezichtigen.
Tevens is er in de poterne een aardige kleine fototentoonstelling aangebracht. En wat betreft de biotoop rond het fort. Kees was trots te kunnen melden dat er dit seizoen de roerdomp heeft gebroed en dat er de kleine fuut is waargenomen. Kortom het was weer een genoegen door deze sleutelbewaarder te worden rondgeleid.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/zuidwijkermeer/>

Bezoekerscentrum (B-watch)

Voorlopig in elke nieuwsbrief een stukje over het bezoekerscentrum. Ook als er niets te melden is...

In Nieuwsbrief 138 uit maart stond dat de Stichting Stelling van Amsterdam een onderzoek naar de locatie van het bezoekerscentrum zou gaan doen. Zij spraken toen over een duur van enkele maanden.
Het lijkt mij dat het resultaat dan al enkele maanden bekend zou moeten zijn. Hierover heb ik navraag gedaan maar nog geen reactie ontvangen.

Je kan het hele voorstel lezen of downloaden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/diversen/bezoekerscentrum/>

Overig

- Behalve het Fort bij Veldhuis is ook de Liniewal beoosten het Fort bij Veldhuis van alle begroeiing dan gras ontdaan. Waarschijnlijk ook het Fort bij Krommeniedijk omdat ik het vanaf de snelweg niet meer als bos-in-de-polder kon terugvinden. <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/veldhuis-linie/>

- In 1968 werd in/op een groepsschuilplaats bij Muiderberg een sterrekijker in gebruik genomen. Weet iemand welke groepsschuilplaats dat is geweest?

- Vanaf de openbare weg is te zien dat de eerste gebouwen van de Kruitfabriek Muiden al zijn gesloopt. Nog niets vernomen over een goedgekeurde sloopvergunning...

- IJmuider Courant kopt 'Zomerprogramma Forteiland is van de baan' <http://www.hdc-i.nl/a.php?/Pagina/0,7101,11-1-6520--2085659-1488--,00> (CS)

- In het Dagblad Waterland een vol artikel over het brandweeroefencentrum in het Fort bij Marken-Binnen. Over het feit dat het fort steeds minder aan de eisen voldoet. Dat men de bergloods wil herbouwen voor nieuwe trainingsruimten. Maar op termijn zal het centrum het fort moeten verlaten voor een betere locatie. Het fort zou daarna een publieksfunctie moeten krijgen. (SSVA)

- Het Noordhollands Dagblad meldt dat volgens het bedrijfsleven de Stelling, maar zeker de Zuidwijkermeer, geen nationaal landschap moet worden. De provincie wil geen extra beperkingen van het Rijk hebben. <http://www.hdc-i.nl/a.php?/Pagina/0,7106,15-1-2039--2038827-1322-723605-,00>

Met nieuwsberichten gesignaleerd in de media door Co Stronck (CS) en Stichting Stelling van Amsterdam (SSVA).

Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven.