|
InleidingBeste lezer, Drie leuke verhalen voor de winteravonden tijdens de avondklok! Eerst over een antiek stuk militaire huisvlijt en de zoektocht naar de locatie en de maker. Wat denk je, zijn die gevonden? Het tweede hoofdartikel vraagt zich af of een buskruitmagazijn uit 1895 in de Koude Oorlog aangepast zou kunnen zijn voor ander gebruik. Een derde artikel gaat over de militaire bijstand tijdens de watersnood van 1916, naar aanleiding van een omvangrijk archiefstuk. Het materiaal begint een beetje op te drogen. De archieven zijn nog steeds gesloten en dat maakt dat een deel van het onderzoek niet kan plaatsvinden. In een paar gevallen wordt nu toch de beschikbare informatie gepubliceerd. Bij andere zaken wil ik dat nog niet doen. Ook het schrijven van een grote nieuwe publicatie kost de nodige tijd. De kans is dus groot dat de komende nieuwsbrieven korter worden of er meer tijd tussen zit. Als je een onderwerp weet of zelf wat wilt schrijven, je bent van harte welkom! Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2021/nieuwsbrief-497/ Veel leesplezier! Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.
|
Dienstberichten- Naar aanleiding van een tip is een vermelding toegevoegd over een Koude Oorlog schuilplaats in gebouw Leeuwenburg in Amsterdam. Bij de ouderen bekend als kantoor van de Rijkspostspaarbank en Postgiro naast het Amstel-station. Heeft iemand meer informatie of kan het bevestigen? - Er is besloten om geen dagexcursie in 2021 te organiseren. Het draaiboek voor de excursie in 2020 naar het zuidoostelijk front ligt nog klaar en kan eventueel vlot opgepakt en uitgevoerd worden als daar toch mogelijkheden voor zijn. Hopelijk kunnen we in de loop van het jaar wel een paar eenvoudigere activiteiten organiseren. Voorbereidingen daarvoor worden getroffen. - Laatst waren er een paar mannen die ernstige en minder ernstige zaken te bespreken hadden. Ze deden dat aan het eind van een dag, in een kantoortje op Fort Uitermeer. Achter de bomen ronkten vrachtwagens en straalde verlichting. Toen had het even gesneeuwd en liepen ze een rondje over het magisch witte fort. Op het rondje kwamen ze langs het wegensteunpunt van de provincie in de zuidoostelijke hoek van het fort. Ze spraken de opzichter en zagen de sneeuwruimers/strooiers terugkeren. Jammer dat de gebouwen zo opzichtig zijn, maar mooi dat het fort een maatschappelijke rol speelt. En wij, wij genoten van het bijzondere aanzien van het fort. Én van het feit dat de toegangsweg en de provinciale weg helemaal sneeuwvrij waren toen we naar huis gingen! - Correctie: in het artikel 'Onzichtbaar militair erfgoed' in de vorige nieuwsbrief werd de Batterij aan de Sloterweg genoemd, dat moest de Batterij aan de Aalsmeerderweg zijn en dat is verbeterd.
|
Aquarel van een onbekend dorpTekst: René Ros. Online werd een aquarel van een dorpje te koop aangeboden waarvan ik al snel vermoedde dat het vanaf een fort was geschilderd. De tekst die achterop staat, sprak over West-Friesland maar dat nam ik met een flinke korrel zout. Nu nog de verkoper bewegen het aan mij te verkopen zonder dat ik de prijs opdrijf... Het aquarel werd in maart 2020 voor het eerst te koop aangeboden maar ik bood te weinig. Voor een aquarel zonder enige betrouwbare informatie over de maker en de locatie vond ik een aantal tientjes wel voldoende. Er werd niemand gevonden die meer interesse had en met een paar tientjes extra was de verkoper om. Van het afgebeelde dorp was ik inmiddels vrij zeker en ook over de schilder had ik goede aanwijzingen.
Het dorp was volgens mij het makkelijkst. De meeste soldaten in Noord-Holland zaten in forten en niet langs de zeedijk in West-Friesland. En er zijn weinig forten die op een dorp uitkijken, zodat ik al snel bij het fort en dorp Marken-Binnen uitkwam. De hervormde kerk heeft een andere kleur maar model en aantal ramen klopt helemaal. Maar vooral het huis rechts ervan heeft een opmerkelijk patroon van witte stenen in de gevel, en dat komt overeen met de bestaande woning. En links staan een aantal stolpboerderijen die steeds kleiner worden, alsof de weg van de waarnemer wegloopt, en ook dat klopt met Marken-Binnen. Ook het sloten- en greppelpatroon komt met de werkelijkheid overeen. Wat anders is, is dat er anno 2021 veel meer begroeiïng is en dat vanaf het fort in augustus alleen de torenspits boven de bomen is te zien. Maar aan de andere zijde, in het dorp, zijn kerk én de woning uitstekend te herkennen.
Volgens de Bezettingsstaat StvA 1913-1914 was deze compagnie op twee forten ingedeeld: Fort aan Den Ham en jawel... het Fort bij Marken-Binnen. 20 procent van de manschappen zat op Fort aan Den Ham maar de meerderheid op Fort bij Marken-Binnen. Van de sergeanten was de verhouding 2:10. Er is dus een kans van 83% dat hij op het fort gelegerd was, vanaf waar je zicht had op het dorp zoals op de aquarel is afgebeeld. Zo zie je dat als er onvoldoende direct bewijs is, geschiedenis een kwestie van kansberekening wordt. Al met al zijn er wat aannames gedaan, en hier uitleg en verantwoording over gegeven, maar ben ik voor meer dan 50% zeker dat Jilles Jongkind (1883-1944) de maker van het aquarel was. Ik had liever gehad dat hij het fort had geschilderd, maar deze huisvlijt voor zijn eigen herinnering is ook erg leuk. Sergeant Jongkind (nieuw)
|
Wees zuinig op historisch materiaal!Tekst en afbeelding: René Ros. Weet je ergens historische foto's, documenten of voorwerpen over de Stelling van Amsterdam te liggen? Te vaak horen we dat unieke foto's plotseling zijn verdwenen. In het beste geval zijn er alleen nog ergens slechte scans. Alsjeblieft, zorg dat ze bij een partij komen die de waarde van dit materiaal kent, goed kan bewaren en zal doorgeven.
Om dat te voorkomen kan je bijvoorbeeld het materiaal aan mij schenken. Je krijgt dan goede scans retour. Als het materiaal informatie bevat, wordt aanvullend onderzoek gedaan. De resultaten ervan worden gepubliceerd, met aandacht voor opa of overgrootvader. De afgelopen jaren zijn verschillende mensen, vooral kleinkinderen, bij me langs geweest om kennis te maken en materiaal in bewaring te geven. Zij hadden nog een persoonlijke band met het materiaal en zagen de waarde, maar weten dat hun kinderen geen belangstelling ervoor hebben.
|
Bomvrije remise voor luchtafweergeschut?Tekst: René Ros. Al jarenlang staat het Munitiemagazijn bij de Dam leeg en verlaten nabij het Fort aan Den Ham. Ooit heb ik wel eens gezien dat iemand het gebruikte om aan zijn auto te sleutelen. Dat er een auto in kon was eigenlijk wel vreemd.
Achterin de lokalen is een dikke baksteenmuur weggebroken zodat die muur en de achterliggende lichtgang nu ook tot het lokaal behoort. Er is nogal wat moeite gedaan voor 1,8 meter extra ruimte. De vloeren hebben een laag beton maar er zitten wat hoogteverschillen in. Zowel de lateien als de vloeren kunnen niet origineel zijn voor een gebouw uit 1895. Buiten ligt ook nog een betonpad langs het gebouw en naar het noordelijke hek, richting fort en provinciale weg. Behalve bouwkundig is er ook archieftechnisch iets vreemds aan de hand. Van alle andere bomvrije munitiemagazijnen, gesloopt of niet, zijn in het Nationaal Archief de bouwtekeningen te vinden. Maar niet van magazijn De Dam!
Van het Fort aan Den Ham vertelde hij dat er een batterij 40L60 luchtafweergeschut van de Nationale Reserve (Natres) opgeslagen was geweest. Dat was al het geval toen hij in 1958 begon en het gebruik heeft tot ongeveer 1970 geduurd. De batterij zou volgens hem bestemd zijn geweest ter bescherming van het spoorwegknooppunt van Uitgeest. Dergelijk mobiel geschut kan alleen in de poterne van het fort opgeslagen worden, en ik heb steeds aangenomen dat het vooral in de bergloods was opgeslagen. Maar stel nu dat ze het beter beschermd wilden hebben of dat de bergloods te klein was. Zouden ze dan het magazijn aangepast en gebruikt hebben?
Het aanpassen en hergebruik zou ook kunnen verklaren waarom er geen bouwtekeningen in het archief te vinden zijn. Mogelijk zijn die bouwtekeningen uit het oorspronkelijke archief bij Defensie gelicht en toegevoegd aan een nieuw dossier van de verbouwing. Dan zouden de tekeningen in een later Defensie-archief moeten zitten. Een deel van dat naoorlogs archief is inmiddels in het Nationaal Archief te raadplegen maar het is behoorlijk 'opgeschoond'. En bovendien is het archief door de corona-lockdown momenteel dicht en daarbuiten heel beperkt toegankelijk. Nicky Schuurman (LNH) heeft nog in het archief gezocht naar gemeentelijke hinderwetvergunningen, maar niets over dit magazijn gevonden. Bij het Centraal Archieven Depot van het Ministerie van Defensie is op verzoek gezocht, maar zijn ook geen relevante stukken gevonden. Tot zover onze bevindingen. Uiteraard gaan we proberen meer archiefstukken te vinden. Wal van den Dam tot het Fort bij Veldhuis met Munitiemagazijn bij de Dam
|
Online lezing over Stelling van AmsterdamTekst en afbeelding: René Ros.
Je hebt vast wel eens gehoord over de Stelling van Amsterdam, dat een van de UNESCO Werelderfgoed-monumenten van ons land is. Neem deel aan onze online-lezing als je meer wilt weten over de [43] forten en batterijen rond de hoofdstad. Misschien was een van je voorvaders wel een van de 12.500 militairen die er in de Eerste Wereldoorlog hielpen om ons land buiten een oorlog te houden? Om aan de lezing deel te namen moet je vooraf de GoToMeeting software installeren, via onderstaande link, of gebruik je de Google Chrome webbrowser. GoToMeeting software downloaden
|
Watersnood 1916Tekst: René Ros.
Van het weerstation Amsterdam zijn geen wind- en neerslaggegevens bekend, maar De Bilt noteerde 170 mm neerslag op 13 januari. En op weerstation De Kooy bij Den Helder was op 14 januari tussen 2 en 3 uur 's-nachts windkracht 9 het hoogste uurgemiddelde van die dag. Door de storm zou de doorweekte zeedijk bij Katwoude, Uitdam en Durgerdam en een aantal binnendijken doorbreken en het gebied tussen Purmerend, Zaandam en Amsterdam overstromen. Die eerste nacht waren 154 militairen van de groep Edam 12 uur bezig met "Dijkherstel en aanvankelijke redding van menschen, dieren en have aan den Zuidpolder-zeedijk" bij Volendam. Aansluitend waren negen dagen lang steeds 110 militairen met datzelfde werk bezig. 190 Militairen zijn de eerste dag ruim 16 uur bezig geweest met het versterken van de polderdijk bij het Fort bij Kwadijk - vermoedelijk met zand van dat fort. Ook het maken van kistdammen, ter verhoging van dijken, behoorde vanaf de eerste dag tot de werkzaamheden. Maar militairen werkten ook aan dijkversterkingen bij Muiden, Kudelstaart en Nederhorst den Berg.
Hoeveel slachtoffers er zijn gevallen is mij onduidelijk. Enkele bronnen noemen voor het genoemde gebied slechts twee doden, en op het eiland Marken 16 doden. Maar ook de militair Dirk Bouwe Pronk is overleden, verdronken bij het redden van schapen bij Broek in Waterland. Informatie over zijn graf hebben we niet gevonden, waarbij we hoopten op een bijzonder grafschrift. In het overstromingsgebied lagen geen forten, zodat daar weinig schade was. Schade was er wel aan buitendijkse verdedigingswerken. Batterij G bij Fort bij Edam werd zwaar vernield. En het zeefront met loopgraven bij Muiderberg was "zwaar beschadigd of met den ongeveer 5 M. hoogen strandrand verdwenen".
Uit dit rapport bleek klip en klaar dat ook de Kustbatterij bij Diemerdam onder was gelopen. Letterlijk staat er: "De zeedijk ter hoogte van de mitrailleuropstelling doorgebroken; op andere plaatsen is het water over de borstwering heengeslagen en bereikte in het fort eene hoogte van meer dan 2 M. Een gedeelte der buskruitkisten is nat geworden. Kanonnen en mitrailleurs hebben niet noemenswaard geleden". Die mitrailleuropstelling** moet de enige van drie mitrailleuropstellingen zijn die door de zeedijk stak. Het laatste onderdeel van het archiefstuk is een brief van de Commissie voor de Armenzorg in de Stelling van Amsterdam. Die brief laat zich eenvoudig samenvatten met de melding dat de commissie werd betrokken bij de evacuatie van bewoners. Ze verzorgde in de eerste maand de opvang van 1800 personen in Amsterdam en de financiële ondersteuning van 100 gezinnen. Een deel van het gevonden archiefstuk is gedigitaliseerd en op een nieuwe webpagina geplaatst. Allereerst is alle militaire bijstand van 14 januari van alle eenheden gebundeld in één overzicht. Ten tweede is een overzicht gedigitaliseerd over het detachement Buiksloot, met dienstplichtigen uit het getroffen gebied, die met boten patrouilleerden om diefstal uit de verlaten woningen te voorkomen. * de sectorparken worden in de stukken al stellingparken genoemd, terwijl dat pas vanaf 1921 formeel zou worden door het opheffen van de sectoren. Het zal eenvoudiger spraakgebruik zijn geweest. Watersnood 1916 (nieuw)
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 497
Wat betreft de persoon werd in de online militieregisters in het Noordhollands Archief gezocht naar mogelijke kandidaten, wetende dat de schilder uit die provincie kwam. Er werden acht kandidaten gevonden binnen de geboortejaren waarop ze in 1915 militair konden zijn. Één bleek vrijgesteld, twee zonder bekende eenheid en één niet opgekomen. Daarnaast drie naar eenheden die niet tot een verblijf op een fort konden leiden: Grenadiers en Jagers en de veldartillerie.
Een voorbeeld: enige tijd geleden kreeg ik matige scans van unieke foto's uit 1900-1950. Toen ik vroeg waar de originelen waren, bleken die bij een plotseling overleden familielid te hebben gelegen. Dat huis was leeggehaald en alles weggedaan. Geen kans meer op betere scans en het originele materiaal is voor eeuwig verloren gegaan. Alsjeblieft, voorkom dat!
Het magazijn heeft vier lokalen, net als de andere twee nog overgebleven magazijnen in de Assendelver Zeedijk. Maar terwijl die magazijnen in de keelmuur vijf ramen en één deur hebben, is dat bij De Dam niet het geval. Hier blijkt de keelmuur zo uitgebroken te zijn dat er voor elk lokaal een vierkante doorgang is ontstaan. Met gewapend betonnen lateien als dragende balk erboven.
Toen bedacht ik mij wat Henk Grootegoed† me ooit verteld heeft over het Fort aan Den Ham. Hij was opzichter Brandveiligheid bij de staf van de Dienst Gebouwen, Werken en Terreinen (DGWT) van Defensie. Hij zou nu 94 jaar oud moeten zijn, maar zijn contactgegevens zijn al een paar jaar niet meer bruikbaar. Op basis van zijn informatie zijn in 2004 twee thema-nieuwsbrieven verschenen, met wat hij zich herinnerde over het gebruik van alle forten in de Stelling.
Van de bouwtekeningen van de andere magazijnen weten we dat de diepte van de lokalen 6,5 meter was. Dat is precies de lengte van het 40L60 geschut! Maar een beetje te krap dus 1,8 meter erbij is logisch om er nog te kunnen lopen en onderhoud te kunnen plegen.
Op maandagavond 22 februari wordt een online lezing over de Stelling van Amsterdam verzorgd. Voor iedereen die de gedachten even wil verzetten of wat leuks wil doen.
Op de eerste dag werden 1.347 militairen ingezet en dergelijke bijstand is vrijwel permanent tot na de rapportdatum van 4 maart voortgezet. Optellen van de aantallen manschappen is niet zinvol omdat dezelfde militairen op verschillende dagen gewerkt zullen hebben. Alles digitaliseren en het aantal manuren uitrekenen ging me voor dit artikel een beetje té ver; het overzicht is 14 A3-pagina's groot.
Het was al bekend dat de Kustbatterij bij Durgerdam annex Vuurtoreneiland overstroomde met zeewater en de bezetting het dak op moest vluchten. Het schaderapport bevestigt dat, maar nieuw is de heel duidelijke omschrijving ervan: "Borstwering op verschillende plaatsen weggeslagen en ontzet, waardoor binnengedeelte van het fort ruim 2 M. onder water kwam te staan. Alle mitrailleurs kwamen geheel, de vuurmonden van 10 cM. gedeeltelijk onder water. Buskruitkisten, -bussen, projectielen en munitiën gedeeltelijk nat geworden". Het overzicht van militaire bijstand vermeldt wanneer de dijk is hersteld, namelijk 27 t.e.m. 29 januari en 31 januari t.e.m. 21 februari (de eerste zondag niet). Daarbij zal de nog aanwezige draineerput zijn aangelegd.