|
InhoudIn deze nieuwsbrief:
|
InleidingBeste lezer, Vorig jaar werd ondergetekende benaderd door het programmabureau Stelling van Amsterdam van de provincie Noord-Holland of hij mogelijkheden zag om voor hen een inventarisatie uit te voeren. Uiteraard zeer vereerd door het verzoek was er wel een praktisch probleem dat het naast de normale werkzaamheden op database-gebied uitgevoerd moest worden. Dit voorjaar was alles formeel geregeld en begon het project, waarin ik kon buigen op de afgelopen 10 jaar en het project daardoor ook relatief kort duurde. Tegelijkertijd was het ook leerzaam om te zien hoe een provincie werkt en moest ik naar locaties waar eerder de prioriteit te laag was om er vrije tijd voor vrij te maken. Dus ook de website heeft er van kunnen profiteren alhoewel nog niet alles daarin is verwerkt.
Het project is inmiddels afgesloten en de resultaten aan de provincie geleverd. Ter gelegenheid daarvan is deze thema-nieuwsbrief waarin het merendeel van de bezoeken is beschreven (was geen onderdeel van het project). Er stond geen fort op de lijst maar er zijn een aantal kort aangedaan. Het gaat dus om kleine, tussenliggende objecten en daarom juist zo interessant en leerzaam voor hen die vooral de forten kennen maar ook verder willen kijken naar het hele systeem. De objecten komen geografisch per sector en groep aan bod. Juni is echter niet de beste maand om naar kleine objecten, zoals grenspalen en inlaatduikers, te zoeken omdat ze vaak in overdadige begroeiing verborgen gaan. Wel waren de nodige brave burgers buiten aan de slag, die angstvallig keken naar iemand die met notitieblok en fotocamera rondneusde. De ontmoetingen met hen en de diverse eigenaren moeten nu echter achterwege blijven, deze nieuwsbrief is al lang genoeg! De volgende normale nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 10 september verschijnen. René Ros
|
Actualisatie Stelling van AmsterdamTekst: Nanette van Goor, provincie Noord-Holland.
Daar het programmabureau Stelling van Amsterdam zelf de tijd ontbrak om een dergelijke inventarisatie uit te voeren hebben we René Ros gevraagd of hij er voor voelde deze opdracht voor ons uit te voeren. Groot voordeel van Rene is natuurlijk dat hij de Stelling tot in detail kent en veelal 'uit zijn hoofd' al weet, welke objecten nog aanwezig zijn of niet meer en wat de status is van de verschillende onderdelen van de Stelling van Amsterdam.
|
Sector Ilpendam, Groep Edam en sluizen zeedijk
Toevalligerwijs werd daarna de mogelijke 'Deuker Oosthuizen' gepasseerd en heel kort aangedaan. Gezien de ligging, het grindbeton, het in onbruik geraakt zijn en vervangen door een kleinere duiker is het heel wel mogelijk dat het een unieke door de Duitse bezetter gebouwde inundatievoorziening is. Immers, het noordelijk deel van de Stelling maakte deel uit van de Vordere Wasserstellung. Maar misschien ook niet, nader archief-onderzoek blijft gewenst.
|
Sector Ilpendam, Groep Purmerend
Nabij het station van Purmerend staat een ander bouwwerk dat (figuurlijk) moeilijk is te plaatsen. Rond 1920 moet er een woning en bergloods voor de Opzichter van Fortificatieen (dienstkring Purmerend) gebouwd zijn. Maar in 1948 is de huidige telefooncentrale gebouwd met het adres 'Beukenstraat 2'. Datzelfde adres staat nog op aanvragen voor bouwvergunningen van de Genie uit 1952! Op weg naar het volgende object langs de recent gerestaureerde Inlaatsluis in de Zuidelijke Beemsterringdijk die er vanaf de overzijde nog beter uitziet dan dat je er bovenop staat. Afgezien van de nog recentere graffiti (legergroene, dat dan weer wel).
|
Sector Zaandam
|
Sector Zaandam, Groep Wormerveer
Een overtocht per pont is vereist (3,30 euro per auto) om in de Westwouderpolder te komen. Alle drie wegen op het eiland lopen dood en keren op smalle wegen is een nuttige vaardigheid. De kleine schutsluis bij De Woude is in 1881 gebouwd en blijkbaar in 1982 gerestaureerd maar had toch geen inundatiefunctie, blijkbaar te ver van de hoofdverdedigingslijn. Alleen de zuidelijker gelegen Sluis bij Stierop, op steenworp afstand van het Fort bij Marken-Binnen, staat op een oude kaart als inlaatpunt aangegeven. Het moet in 1903 zijn gebouwd of aangepast, en de polder in mei 1940 geinundeerd hebben, maar is echter spoorloos.
De Inundatiekade van de Nauernasche Vaart tot De Dam is op zich geen monument maar enkele onderdelen wel. Zoals de grenspalen bij de Nauernasche Vaart, te bereiken via het dorpje Krommeniedijk. Van de inundatiekade zelf is daar geen spoor meer te vinden, maar er moeten nog drie grenspalen zijn. De maaiende agrarier meldde onomwonden dat grenspaal O35 bij het baggeren de sloot is ingetikt. Die vermaledijde dingen merk je pas als je er al tegenaan zit. Maar grenspalen O33 en O34 staan er tot zijn ergernis nog steeds.
|
Sector Zaandam, Groep WestzaanMet dank aan Diederik Aten, historicus Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier voor informatie schut- en duikersluis te Nauerna.
In 1887 werden aanpassingen door het Ministerie van Oorlog begroot of betaald voor de Overtoomsche Schutsluis waarmee ongetwijfeld de sluis bij de Westzaansche-Overtoom wordt bedoelt, ook in de oude IJdijk. Het ligt een 2.200 meters ten oostzuidoosten van de hierbovengenoemde Schermersluis. Het is een kleine sluis die nu aan bijna alle zijden bebouwing kent. Maar geen mogelijke militaire aanpassing waar te nemen, dus wellicht ook hier tolkleppen in de sluisdeuren.
|
Ripperda Kazerne
|
Sector Sloten, Groep Halfweg
Nabij Spaarnwoude langs de snelweg A9 nog de losse grenspaal O7 opgezocht. Deze markeerde ooit de militaire weg 'Weg langs de Hoogendijk', als gedekte gemeenschapsweg onderlangs de Spaarndammerdijk, maar staat nu verlaten tussen de nieuwsgierige schapen. Helaas geen andere grenspalen kunnen vinden. Het vinden van de Inlaatduiker in de Waarderpolder blijft lastig. Sta je met je GPS op de verkeerde plek omdat je vroeger met kaart en liniaal de coordinaten van de verkeerde sloot had opgeschreven. Maar vooral omdat je niets ziet als je er bovenop staat omdat het geheel begroeid is, zelfs nauwelijks wat te zien als je je hoofd tussen de struiken duwt. Dan mogen we toch spreken van het meest verborgen Stelling-object. Met enige moeite zijn de hardstenen dekplaten vrij van begroeiing te maken. Er lopen daar mensen al jaren hun hond uit te laten zonder dat ze ooit iets is opgevallen.
Van en naar de Inlaatduiker in de Vijfhuizerpolder passeer je de 'Bettung fuer 5cm Kampfwagenkanone' die op de ringdijk ligt. Een door de Duitsers gebouwde bunker voor een kanon als onderdeel van de landverdediging van de Atlantikwall (een soortgelijke ligt op het Fort bij Vijfhuizen).
|
Sector Sloten, Groep Schiphol
Verder in de kring waren de 'bijzaken' van Fort bij Kudelstaart aan de beurt. De inlaatsluis is recent gerestaureerd, de woning en bergloods staan er keurig bij. Gezien de wegversmalling met stoplichten had men vast graag gezien dat die loods wat verplaatst was.
|
Sector OuderkerkBij het maken van het overzicht van door Patriotten in 1787 aangelegde posten (eind vorig jaar, zie Nieuwsbrief 280) viel op een luchtfoto een stukje groen in Amstelveen op. Hier moet de Turfschans gelegen hebben, een van de posten om de weg vanaf Leiden af te sluiten. Ter plekke is alleen een plat stukje park met een voetpad te vinden, van hoogstens archeologische waarde...
|
Sector Ouderkerk, Groep Abcoude en Groep Diemerbrug
Nog een verdwenen kringenwetwoning is de Boerderij Eb en Vloed bij Abcoude. In 2000 is deze woning vervangen door nieuwbouw. Nu blijkt dat er nog een houten schuur achter staat.
Bij Muiderberg en Hakkelaarsbrug staan ook veel groepsschuilplaatsen waarvan er twee zo verborgen dat ze mij nog nooit waren opgevallen. Ze staan tussen struiken en caravans verstopt op een terrein aan de Naardertrekvaart.
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 301
Naast het nodige bureauwerk waren ook vier veldtochten onderdeel van het actualisatie-project. Gedurende vier dagen in juni is schrijver dezes als huurling langs ruim 50 kleine objecten gegaan, waarvan een aantal nog nooit waren bezocht. Maar ook veel objecten die soms wel zeven jaar geleden voor het laatst waren bezocht. Enkele daarvan zijn zo klein en kwetsbaar dat over de aanwezigheid onvoldoende zekerheid was.
De provincie Noord-Holland had al langer de wens om nu eens exact in beeld te laten brengen welke objecten behorende bij de Stelling van Amsterdam nu wel een monumentenbescherming hadden, welke niet en of alle objecten (beschermd of niet) nog aanwezig waren of dat er toch in de loop der tijd 'stiekem' een aantal objecten verdwenen waren. Dit overzicht was bij de provincie niet aanwezig. De provinciale bescherming van de Stelling van Amsterdam heeft begin jaren 1990 plaatsgevonden, maar daarna is niet altijd goed bijgehouden wat er gebeurt is met deze monumenten.
Als opdrachtgever en eerste aanspreekpunt voor Rene voor deze opdracht, was ik natuurlijk zeer nieuwsgierig hoe Rene dit onderzoek nu ging aanpakken en of dit onderzoek voor hem nog verrassingen zou opleveren. In overleg met Rene ben ik dan ook een velddag met hem meegegaan, de dag dat hij de noordwest-kant van de Stelling (sectoren Zaandam en Sloten) zou bezoeken. Voor mij was het heel leerzaam om een dag met zo’n doorgewinterde 'oude rot' in het vak mee te lopen, want je kijkt dan toch weer met andere ogen (en naar andere zaken) dan als ik alleen voor de Stelling op pad ga. Opvallend vond ik dat Rene toch blijkbaar ook nog niet alles van de Stelling gezien had, want bij sommige (kleine) onderdelen biechtte hij eerlijk op dat hij hier nog nooit eerder geweest was.
Het begon met een terrein dat moeilijk te plaatsen is. Het is een buitendijks veldje aan de Hoogendijk ten noorden van Monnickendam (zie foto links). Op een voor die tijd nauwkeurige kaart uit 1799 staat ongeveer op die plek de 'Batterij aan den Buitenzijde van de Zeedijk benoorden Monnickendam' aangegeven. Om de zeedijk vanuit Volendam af te sluiten voor mogelijke Engelse en Russische troepen die in dat jaar bij Julianadorp waren geland. Er staat een oude en een recente woning tegen de dijk en het terrein zelf vormen de tuinen ervan. Uiteraard kan er geen restant meer aanwezig zijn en daarom als object van een voorloper van de Stelling van de lijst afgevoerd. Misschien later voor een overzicht met terreinen met archeologische waarden?
Daarna in het dorpje Oosthuizen nog desperaat rondgekeken naar een schutsluis die al niet meer op de topografische kaart is aangegeven. Inderdaad, niets van aangetroffen. Wel aanwezig zijn de schitterend afgelegen 16-de en 18de-eeuwse uitwateringssluizen bij Schardam (voor Kennemerland en Westfriesland) en Lutje Schardam (voor Beemsterland). Nu met enkele moderne schuiven maar de vele fraaie natuurstenen schilden (cartouches, zie foto rechts) met teksten, wapens en jaartallen zijn een bezoek waard evenals de Rijksmonument-status.
De grenspaal O18 heeft inderdaad de werkzaamheden aan de oever van het Noordhollands Kanaal overleefd (dank WM). Met een laag bruine korstmos die jaren geleden al de oorzaak was dat O15 werd gelezen. De grenspaal is de enige die nog over is langs drie aaneengesloten militaire wegen: Weg dwars door den Polder Wormer, Jisp en Nek, Weg langs het Noord Hollands Kanaal en Weg langs de Knollendammervaart. De laatste twee wegen waren op kosten van het Ministerie van Oorlog van de dijkkruin naar de berm verplaatst om als gedekte gemeenschapsweg te fungeren. De Weg dwars door den Polder Wormer is nog steeds als een smalle strook in de weilanden herkenbaar. 
Op de weg van Zaandam naar Oostzaan ligt het meest onbekende stukje Stelling. En het Sectorpark Zaandam, afd. Munitie is 100% volledig voor de Stelling gebouwd. Een fraai, klein maar onherkenbaar complex met minder gebouwen dan het bekendere 1800 Roeden (tussen Amsterdam en Halfweg) maar allemaal uit de echte Stelling-periode. De woning is weliswaar herbouwd maar de twee munitiemagazijnen ogen origineel. Een ervan moet een kruitmagazijn uit 1893 zijn, gelijk de nog bestaande bij Spaarnwoude maar de ommuurde binnenplaats is hier ooit overkapt. Het staat er gelukkig nog te wachten op erkenning. Alleen jammer van de nieuwe roldeur in een van de gebouwen.
Dankzij deze uit de hand gelopen hobby heeft uw veldwerker al vele bijzondere locaties in, rond en ver buiten Amsterdam moeten bezoeken. Zo loopt een veel gebruikte provinciale weg door het fraaie dorpje West-Graftdijk. Met tussen de woningen een schutsluis die de achterliggende Eilandspolder onder water moest helpen zetten (zie foto rechts). Helaas is niet bekend welke inundatievoorzieningen er getroffen waren en er is hedentendage niets bijzonders aan de sluis te zien. Mogelijk dat de sluisdeuren van tolkleppen waren voorzien omdat dat voor bestaande sluizen de eenvoudigste aanpassing moet zijn geweest. Dat betekent ook dat bij het vervangen van de sluisdeuren de tolkleppen eenvoudig verdwijnen; de huidige sluisdeuren zijn van 2003.
Een weg door Krommenie bood weinig hoop op originele objecten; de weg is opgeslokt in de bebouwing van het dorp. De naam van de weg was ooit 'Weg langs de Kerksloot van Krommenie naar Busch' om militair wegtransport van Krommenie naar de hoofdverdedigingslijn bij Fort bij Krommeniedijk en Fort aan Den Ham mogelijk te maken. De huidige provinciale weg was er immers nog niet.
In november 2007 heeft uw veldwerker eindelijk de peilschaal bij het Fort bij Veldhuis gevonden. Althans, de houten paal want van de peilschaal zijn alleen de schroeven nog aanwezig (zie foto rechts).
Ook aan het toenmalige IJ werden vanaf de 17de-eeuw sluizen voor de uitwatering en scheepvaart aangelegd. Ten tijde van de Stelling was het IJ ingepolderd en voorzien van zijkanalen voor aansluiting op oude waterlopen. Zo ook naar de Schermersluis te Nauerna uit 1634 die nogal wat aanpassingen lijkt te hebben gehad, gelijk de wisselende waterhuishoudelijke functies. In 1799 is de sluis vernieuwd en de muren laten zich nu als een detective lezen. Zo lijkt een van de dubbele bovendeurkassen* opgevuld te zijn en van een sponning (he, interessant) voorzien. Maar het bovensluishoofd is verhoogd zonder dat de sponning is verhoogd. Die sponning is nu in gebruik als kabelgoot (zie foto links). Maar de sponning kan bestemd zijn geweest om een tolklepraam of schotbalken te plaatsen voor het inunderen. Maar er zijn ook sponningen die uitsluitend bedoelt waren om eenvoudiger onderhoudswerkzaamheden aan de sluis te kunnen verrichten. 
Helaas heeft uw veldwerker de Ripperda Kazerne in Haarlem net niet meegemaakt voordat de herinrichting begon. Het lijkt erop dat alle gebouwen zijn gesloopt op negen na die een Rijksmonument-status hebben. En het transformatorgebouwtje.
Ten westen van Spaarndam staan nog behoorlijk wat grenspalen, zowel met de letter O (Oorlog, in hardsteen) als D (Defensie, in grindbeton). Maar een setje van drie staat speciaal als eenheid op de provinciale monumentenlijst, en uw veldwerker had ze alleen vaag in het voorbijrijden gezien. De grindbetonnen grenspaal D88 van het Ministerie van Oorlog is de nieuwste maar er is al wapeningsijzer zichtbaar. Vreemd genoeg staat deze grenspaal niet langs de rand van de Rijks Militaire Grond maar zo ongeveer middenin de voorstelling van Spaarndam (zie foto links).
De Inlaatduiker in de Vijfhuizerpolder is een slag groter dan de meeste inlaatduikers en ligt goed zichtbaar in een stukje groen tussen Haarlem en de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder. Maar hoe kom je er het eenvoudigst bij? Bij gebrek aan een bootje bleek parkeren bij de molen en brug van Vijfhuizen de beste optie om daarna door de weilanden er naar toe te lopen.
Al in 2001 kon uw veldwerker aan de Cruquiusdijk 113 geen houten kringenwetwoning vinden in de kleine kring van de Voorstelling bij Vijfhuizen*. Terwijl deze gele houten boerderij toch als een van de weinige kringenwetgebouwen een provinciaal monument is. Aannemende dat een en ander met reden en vergunning was gebeurd en bij gebrek aan een aanspreekpunt is het er toen bij gebleven. Nu blijkt dat de gesloopte woning nog op de lijst van provinciale monumenten staat.
In dezelfde gemeente ligt de Schietkatoenfabriek "De Oude Molen" waarvan een paar jaar geleden alle gebouwen en wallen zijn gesloopt behalve de 17de-eeuwse panden langs de Amstel; nu een yuppen-terrein.
Nabij het restant van Slot Abcoude en het gemaal Baambrugge-Westzijds (zie foto rechts) is een inlaatpunt geweest voor de Polder het Hoog- en Groenland voor water uit de Winkel/Angstel-arm. In de begroeiing langs de weg De Horn zoeken leverde geen inlaatduiker op. Dat was ook wel een beetje te verwachten omdat waarschijnlijk hier hevelbuizen gebruikt zouden worden, die in vredestijd op het Fort bij Abcoude werden opgeslagen.
De vele groepsschuilplaatsen van de Veldstelling Uitermeer zijn eenvoudig vanaf de openbare weg te zien, de meesten zelfs met 80 km/uur over de 's-Gravelandseweg. Ook de vechtwagenhindernis waarover je dan rijdt.