Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 320

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Thema: Verdediging en bevrijding in de Stelling
Nummer 320 (11de jaargang, 6 mei 2009)

Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
Deze en alle voorgaande nieuwsbrieven zijn, met illustraties, te raadplegen op:
https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• De Stelling in de mobilisatie 1939-1940
• All Quiet on the Northern Front
• Het Buiten-IJ en Durgerdam in Mei 1940 - Amsterdam
• Directeur Publieke Werken over schuilplaats Leidscheboschje - Amsterdam
• Nederlands profvoetbal mede gefinancierd door SS'ers
• Besluit van B&W over schuilplaats Leidscheboschje - Amsterdam
• Het Leidsebosje anno 2009 - Amsterdam

Inleiding

Beste lezer,

Elk jaar probeert uw redacteur begin mei minstens één artikel aan de Tweede Wereldoorlog te besteden. Zoals 'Koningin en kabinet naar oude forten' (2008) en 'Bevrijding' over de verzetsactiviteiten van de fortwachter van Fort in de Botshol (2007).
Dit jaar is er zelfs genoeg materiaal voor een hele thema-nieuwsbrief. En dat komt mooi uit want het is dit jaar 70 jaar geleden dat het Nederlandse leger zich voor de laatste keer moest mobiliseren voor de verdediging van haar eigen grondgebied. De eerste algemene mobilisatiedag was op 29 augustus 1939.

Het eerste artikel gaat over de Stelling tijdens de mobilisatie en de legeronderdelen die rond Amsterdam aanwezig waren. Vervolgens broncitaten over de voorbereidingen in de meidagen van 1940 en verband houden met de Stelling.
In een volgend artikel wordt de verdediging van het Buiten-IJ tegen een aanval over het IJsselmeer uitgelicht. Namelijk met een samenvatting van een hoofdstuk uit het boek "Van werf tot facilitair complex"; de gehele tekst met foto's van de huidige situatie is ook beschikbaar op de website.
Deze nieuwsbrief bevat ook drie artikelen over een van de vele openbare schuilplaatsen die in Amsterdam zijn gebouwd. Twee artikelen tonen archiefstukken uit 1945 over het behouden van een van de schuilplaatsen, het derde artikel over de huidige situatie. Tussendoor een artikel over een boek waarin het verband tussen collaborateurs (o.a. de Amsterdamse bunker bouwers) en betaald voetbal wordt gelegd.

Hopelijk waarderen enkele lezers deze voor mei 1940 en mei 1945 toepasselijke informatie.

Bekijk de gehele nieuwsbrief met afbeeldingen en links op:
https://www.stelling-amsterdam.nl/laatstenieuwsbrief/

Overig kort nieuws verschijnt op het Stelling Forum. Zie de nieuwste berichten op:
https://forum.stelling-amsterdam.nl/nieuw/

De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 13 mei verschijnen.

Met vriendelijke groet,
René Ros

De Stelling in de mobilisatie 1939-1940

Uit publicaties, zoals van Dr. Lou de Jong, was al gebleken dat de Stelling een zeer ondergeschikte rol in de verdedigingsplannen speelde. In 1922 was de Stelling immers opgegaan in de Vesting Holland. Feitelijk betrof het alleen de noordelijke helft van de Stelling, dat het Noordfront van de Vesting Holland werd. Alhoewel er een aantal tegenstrijdige zaken zijn zoals de bouw van drie kazematten in 1934 en 1937 in de Geniedijk Haarlemmermeer (zie foto links), het nutteloos geworden zuidfront van de Stelling.

Uiteraard was het deel dat oorspronkelijk tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie behoorde, wel onderdeel van de bouw-en verdedigingsplannen als Oostfront van de Vesting Holland. Totdat in maart 1940 de Grebbelinie de rol overnam. Tevens maakte de Positie van IJmuiden en de Kazematten Zijkanaal B deel uit van de kustverdediging, het Westfront, Groep Haarlem.
Hierin zou de reden kunnen liggen dat er soldaten in Fort bij Nigtevecht en Fort benoorden Spaarndam waren gelegerd.
Er is een aanwijzing uit Uithoorn dat troepen zich terugtrokken op Amsterdam. En de Hr.Ms.Freyr was vanuit de Grebbelinie naar Amsterdam gestuurd. Heel misschien was dat ook de bestemming van de eenheid van sergeant J.C. Meijer, die de Grebbeberg voortijdig had verlaten en in Loenen aan de Vecht aangehouden, terwijl zij dichterbij in de Vesting Holland terecht kon. Op 12 mei is Meijer als afschrikwekkend voorbeeld wegens desertie geëxecuteerd. Van structurele terugtrekking lijkt nergens sprake.

Informatie over de Stelling van Amsterdam in mei 1940 bleek niet meer te kosten dan een treinreis naar Delft. In het 'Collectie Informatie Centrum' van het Legermuseum is als naslagwerk de zogenoemde 'Groene Serie' beschikbaar, een meerdelige serie over de meidagen van 1940 die zijn opgemaakt uit de gevechtsverslagen, telegrammen en verklaringen. Het deel waarin de Stelling valt heet "Algemeen overzicht van de strijd om en in de Vesting Holland (zonder het oostfront) en de strijd tegen de luchtlandingstroepen rondom 's-Gravenhage". Dat er vooral kaarten met troepenbewegingen rond Den Haag bij behoren en geen enkele kaart de omgeving Amsterdam toont, bleek een goede samenvatting...

Op 9 mei waren er volgens de Groene Serie vooral depot- en bewakingstroepen in en rond Amsterdam aanwezig, te weten:

• 1e Luchtvaartregiment (Regimentstaf, Strategische groep en Jachtgroep) op o.a. Schiphol;
• 8 Depot Bataljon te Amsterdam (van IV Depot Infanterie);
• Algemeen paardendepot te Hoofddorp (viel onder Inspecteur der Cavalerie);
• 2e Depotcompagnie Kustartillerie te IJmuiden;
• Depot Motordienst te Haarlem;
• Depot Intendancetroepen te Amsterdam, onder de Hoofdintendant;
• 7e Depotcompagnie Bewakingstroepen in de positie IJmuiden met detachementen:
  • sectie bij de telefooncentrale te Vijfhuizen;
  • sectie bij de telefooncentrale te Hoofddorp;
• 18e Depotcompagnie Bewakingstroepen te Amsterdam;
• 16e Depotcompagnie Bewakingstroepen te Amsterdam, Haarlem, Zaandam en Uitgeest voor stationsbewaking;
• 1e Bataljon, 25e Regiment Infanterie te Schiphol voor Vliegparkcommandant;
• Commandant Maritieme Middelen te Amsterdam en IJmuiden.

Uit 'Inventaris van de collectie Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940'* (NIMH) en 'Royal Dutch Army Order of Battle' blijkt aanvullend dat ook aanwezig waren:

• Luchtverdedigingskring Amsterdam;
  • VIe Afdeling Luchtdoelartillerie;
    • 5e en 106e Batterij Luchtdoelartillerie (op Hulpvliegveld Buiksloot);
    • 103e, 104e Batterij Luchtdoelartillerie;
  • XIVe Afdeling Luchtdoelartillerie;
    • 7e, 8e, 18e en 22e Batterij Luchtdoelartillerie;
  • 10e Compagnie Luchtdoelmitrailleurs;
    • 7e t.e.m. 12e en 20e Peloton Luchtdoelmitrailleurs;
  • 11e Compagnie Luchtdoelmitrailleurs;
    • 13e t.e.m. 19e Peloton Luchtdoelmitrailleurs;
  • Ie, IVe en XIe Zoeklichtafdeling;
  • VIe Zoeklichtafdeling (op Hulpvliegveld Buiksloot);
  • Vrijwillig Landstormkorps Luchtafweerdienst, Afdeling Zaanstreek;
• meerdere groepen van de Marineluchtvaartdienst op Marinesteunpunten;
• 1e Eskadron (2 peletons) Pantserwagens;
• 5e en 6e compagnie, Korps Politietroepen;
• Etappecommando Amsterdam.

Vanwege de aanval op het Vliegkamp Schiphol hebben een aantal van deze luchtafweereenheden wel degelijk strijd gevoerd. Maar deze kan, alhoewel de oorsprong van het vliegkamp bij de Stelling ligt, niet op het conto van de inundaties en forten geschreven worden.
In het volgende artikel zijn de citaten uit de 'Groene Serie' over de oorlogshandelingen rond Amsterdam opgenomen. Maar ook daaruit blijkt dat de Stelling geen enkele rol van betekenis meer speelde. En dat het thema 'Mobilisatie' voor de komende Stellingmaand beter kan gaan over de mobilisatie van 1914, 95 jaar geleden, om er enige toepasselijke inhoud aan te kunnen geven.

* De gevechtsverslagen zelf zijn dus ook nog te raadplegen maar dat is voor later.

Positie van IJmuiden: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/ijmuiden-positie/
Kazematten Zijkanaal B: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/zijkanaal-b/
Fort bij Nigtevecht: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/nigtevecht/
Fort benoorden Spaarndam: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/spaarndam-noord/
Hulpvliegveld Buiksloot: https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/luchtstrijdkrachten/buiksloot/
Vliegkamp Schiphol: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/schiphol-vliegkamp/
Marinesteunpunten: https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/marineluchtvaartdienst/
Legermuseum, Collectie Informatie Centrum: http://www.collectie.legermuseum.nl/
Inventaris van de collectie Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940: http://www.nimh.nl/nl/images/409%20gevechtsverslagen%20mei%201940_tcm5-5315.pdf
Royal Dutch Army Order of Battle: http://www.geocities.com/pentagon/barracks/1247/

All Quiet on the Northern Front

Dit artikel bevat citaten uit de Groene Serie, met toelichtingen, over het Amsterdamse gebied. In 1939-1940 was Reserve Luitenant-generaal J. van Andel de commandant van de Vesting Holland.

"N.Fr.-VG.H. [Noordfront Vesting Holland]
Dit front liep langs de bestaande oude verdedigingswerken op het N.front van de voormalige Stelling van Amsterdam en volgde de algemene lijn Edam - Purmerend - Knollendam - Velzen, waar aansluiting werd verkregen aan het voorbereide noordfront van de Positie IJmuiden.
Aangezien het N.Fr.-Vg.H. feitelijk in tweede lijn was gelegen, beschikte het nòch over staven, nòch over een bezetting.
Wel waren voorbereidingen voor een bezetting getroffen en konden de voor dit front te stellen inundaties op nader bevel spoedig worden gesteld."
Met 'tweede lijn' wordt bedoeld dat de Stelling achter de kazematten op de Afsluitdijk (zie foto links) lag en tevens achter de Nieuwe Hollandse Waterlinie/Grebbelinie.

10 mei: "Tevens gaf de O.L.Z. [Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht] gevolg aan het verzoek van C.-Vg.H. [Commandant Vesting Holland] om drie bataljons infanterie uit O.Fr.-Vg.H. [Oostfront Vesting Holland] te doen verplaatsen naar Amsterdam, waar zij ter bescherming van de hoofdstad onder bevel traden van de [Garnizoenscommandant]."

11 mei: "Aangezien de Duitse troepen in de noordelijke provinciën de oever van het IJsselmeer hadden bereikt, meende C.-Vg.H. rekening te moeten houden met de mogelijkheid van het optreden van vaartuigen, door de vijand bemand, op dit meer en tegen de Noord-Hollandse kust.
Ter bewaking van het IJ werd daarom een compagnie infanterie uit de Positie IJmuiden naar Amsterdam gezonden en onder de bevelen gesteld van de Commandant maritieme middelen (C.M.M.). Voorts deed C.-Vg.H. een regeling treffen voor de bewaking van de kust door depottroepen."
Zie het artikel hieronder voor meer informatie over de bewaking van het IJ. Overigens is het treffen van een regeling voor de kustbewaking mogelijk niet het daadwerkelijk uitvoeren.

"...op 12 mei bevel C.-Vg.H. voorbereidingen te treffen voor afsluiten wegen uit het noorden vanwege mogelijke doorbraak Afsluitdijk en landingen NH-kust."
De voorbereidingen en locaties worden niet genoemd, maar op deze dag moet begonnen zijn met het inunderen (zie foto links, inlaatsluis Beemster in 1944).

13 mei: "Uit Noord-Holland kwamen berichten omtrent het optreden van valschermtroepen aldaar, waarin C.-Vg.H. aanleiding zag de Hembrug te doen bezetten door een detachement infanterie. [voetnoot:] Deze berichten bleken later onjuist te zijn.
In de nacht van 13 op 14 mei besprak C.-Vg.H. met de O.L.Z. de maatregelen welke waren voorbereid voor een voorlopige bezetting van het N.Fr.-Vg.H. De O.L.Z. keurde deze goed."

14 mei: "Op het N.Fr.-Vg.H. waren de inundaties grotendeels gesteld. Als C.-N.Fr. [Commandant Noordfront] werd C.-III Dep.Inf. [Commandant III Depot Infanterie] aangewezen."
De staf van het III Depot Infanterie was in Bergen gevestigd met troepen in Bergen aan Zee en Alkmaar. Dat zou ook het verhaal verklaren dat de soldaten van Kamp Schoorl naar Fort bij Marken-Binnen werden gezonden. Als er troepen in de forten hebben gezeten, dan was dat voor minder dan 24 uur.

In de periode eind mei tot eind juni 1940 werden de inundaties op het noordfront ongedaan gemaakt. Door het standhouden van de troepen op de Afsluitdijk en het niet per boot oversteken van het IJsselmeer, is de Stelling ook toen niet daadwerkelijk verdedigd. Er waren geen troepen meer als vaste bezetting maar het was uitsluitend bedoeld voor terugtrekkende troepen hetgeen niet of nauwelijks plaatsvond.

Inundaties: https://www.stelling-amsterdam.nl/inundaties/
Stelling in Oorlog: https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/oorlog.htm
Kazemattenmuseum Kornwerderzand: http://www.kazemattenmuseum.nl/

Het Buiten-IJ en Durgerdam in Mei 1940

Samenvatting van: hoofdstuk "Parachutistenkoorts en vijfde-kolonne kolder" p. 147-151 in "Van werf tot facilitair complex" door Alan Lemmers, met toestemming gebruikt.
Aanvullingen: 'Schietincidenten in Amsterdam en Durgerdam, 12 en 13 mei 1940' in Mars et Historia apr/jun 2007.
Met dank aan: A. Lemmers (NIMH, Den Haag), H.J.A. Koopman (Durgerdam).
Luchtfoto: Hans Baas, Stichting Mega.

De commandant Maritieme Middelen te Amsterdam (C.M.M.A.), kapitein-ter-zee N.A. Rost van Tonningen kreeg de verantwoordelijkheid voor de verdediging van het Buiten-IJ ten oosten van Amsterdam, de IJ-stelling. Maar hij had daarvoor slechts één oude rivierkanonneerboot ter beschikking, Hr.Ms.Hefring uit 1879. De bijbehorende acht motorsloepen met zware mitrailleurs waren door de commandant Vesting Holland het IJsselmeer opgestuurd voor verkenning en bewaking. Verder had de commandant M.M.A. 20 torpedisten, 32 mariniers, een 30 man marine-personeel en het personeel van het vliegkamp te Schellingwoude. De landmacht had hem twee stuks 8cm geschut uit 1880(!) ter beschikking gesteld en de Luchtverdedigingskring Amsterdam leende twee zoeklichten.

Op 10 mei 1940 legden de torpedisten een versperring van elf afgezonken schepen tussen de vuurtoren van Durgerdam en de strekdam in het Buiten-IJ. Er werd een doorvaartopening vrijgehouden, waarnaast een sluitschip klaar lag.
Vanwege een gerucht over een op komst zijnde invasievloot koos Hr.Ms.Helfring vervolgens positie bij de doorvaartopening, maar kreeg daarbij een telefoonkabel in de schroef. De "invasievloot" bleek een massaal evacuatietransport van vluchtelingen en vee die op 12 mei aankwamen.
Op dezelfde dag was een compagnie mariniers van 98 man onder leiding van Kapitein P.J. van de Ende uit Den Helder naar de hoofdstad gestuurd waarbij in een nachtelijke schotenwisseling een agent en een marinier omkwamen.

In de middag van 13 mei bracht de commandant M.M.A. een bezoek aan de compagnie mariniers in de diaconie te Durgerdam. De commandant der mariniers, Kapitein P.J. van de Ende, liet zich zo meeslepen door de "vijfde-kolonne-koorts", dat hij een schot lostte op de commandant M.M.A., omdat deze een broer was van het notoire N.S.B.-kamerlid M.M. Rost van Tonningen. Daarna rende hij naar buiten, waar hij, voor hij kon worden overmeesterd, drie volslagen onschuldige Durgerdammers neerschoot: Klaas Groot en Hendrik Westerneng overleden en Nico Tuin raakte gewond.

Om zes uur 's avonds arriveerde langs het Merwedekanaal nog de kannoneerboot Hr.Ms.Freyr, afkomstig van de Grebbelinie, met de opdracht om zich te melden in Amsterdam, maar het mocht niet meer baten: een uur later ontving men telefonisch bevel om de vijandelijkheden te staken en de wapens neer te leggen. Om tien voor vijf die middag was Nederland gecapituleerd.

De Hr.Ms.Helfring werd bij Pampus tot zinken gebracht. Hr.Ms.Freyr werd in het Beneden-IJ (nu IJburg?) afgezonken. Van de 8cm batterij werden de vuurmonden onklaar gemaakt en de munitie in het water gesmeten. Van de Ende kreeg in 1941 T.B.S.-verpleging opgelegd.

Het Buiten-IJ en Durgerdam in Mei 1940 (gehele tekst): https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/extra/durgerdam-1940/
Kustbatterij bij Durgerdam: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/durgerdam/
Marinevliegkamp Schellingwoude: https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/schellingwoude/
Zuiderzee-flottielje: https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/extra/flottielje/
'Schietincidenten in Amsterdam en Durgerdam, 12 en 13 mei 1940' in Mars et Historia apr/jun 2007: http://www.marsethistoria.nl/pdf/Jaargang%2041/Mars%202007-2.pdf
De NSB 1931-1945: http://home.zonnet.nl/hagespraak/nsb.htm

Directeur Publieke Werken over schuilplaats Leidscheboschje

Dienst der Publieke Werken Amsterdam
Amsterdam, 11 december 1945

No. 5012/Doss. 32867 G.Terr.
Onderwerp: Schuilplaatsen
1 bijlage.

Aan den Heer Wethouder P.W.

Bij besluit van Burgemeester en Wethouder van 21 September 1945, No.303 P.W., betreffende het opruimen van openbare schuilplaatsen enz., werd o.a. bepaald, dat één openbare schuilplaats behouden dient te blijven met een nader te bepalen bestemming.
Daar met het opruimen van deze schuilplaatsen reeds een aanvang is gemaakt, dient te worden vastgesteld, welke schuilplaats behouden blijft. Het komt mij voor, dat hiervoor gekozen moet worden een schuilplaats, welke in de binnenstad is gelegen en uit verkeersoogpunt en om esthetische redenen niet storend zal werken. Na ampele overweging meen ik, dat hiervoor in aanmerking komt de gewapend-betonnen schuilplaats in het Leidscheboschje bij het gebouw van het Gemeentevervoerbedrijf. Deze voldoet aan alle genoemde eischen. Ik stel U dan ook voor te bevorderen, dat besloten wordt, dat deze schuilplaats behouden zal blijven.

("Kamer accoord met behoud schuilplaats in L. boschje waaraan een bestemming voor een der gemeentelijke diensttakken zal worden gegeven.")

Nederlands profvoetbal mede gefinancierd door SS'ers

Samenvatting van artikel op /Geschiedenis van VPRO en NPS d.d. 16-4-2009.

De introductie van het betaalde voetbal in Nederland is mede gefinancierd door mensen met een verleden bij de NSB en de SS. Dat schrijft historicus Gerrit Valk in zijn boek 'In de schaduw van de bal', dat op 17 april verscheen. Ajax heeft er zelfs zijn successen van de jaren zeventig aan te danken.

In 1954 was in Nederland de introductie van het betaalde voetbal. In de jaren ervoor werden spelers die zich lieten betalen voor het leven geschorst door de KNVB.
Gerrit Valk heeft onderzoek gedaan naar deze periode voor zijn boek In de schaduw van de bal. Zo is hij erachter gekomen dat sommige collaborateurs uit de Tweede Wereldoorlog via de nieuwe professionele voetbalclubs hun maatschappelijke positie hebben herwonnen.
‘Wat in organisaties van levensbeschouwelijke aard, zoals politieke partijen, niet lukte, namelijk het weer bekleden van belangrijke posities, was in de amorele wereld van de sport wel mogelijk. Binnen de naar geld snakkende wereld van het betaald voetbal werd niet direct gekeken naar de reputatie van degenen die daarin een rol wilden spelen, maar in de eerste plaats naar wat zij financieel te bieden hadden.

Ook bij Ajax hebben collaborateurs een belangrijke rol vervuld, alhoewel dat overigens nooit een geheim is geweest. Valk schrijft over Freek en Wim van der Meijden, alias de bunkerbouwers: 'Hun aannemingsbedrijf vergaarde in de oorlogsjaren miljoenen met de aanleg van verdedigingswerken. Freek van der Meijden moest dit later bekopen met een gevangenisstraf van drie jaar. Bij Ajax speelden zij op de achtergrond een rol als geldschieter.’

Noot redactie: slechts 11 pagina's van het boek gaan over de collaborateurs en blijft, net als het merendeel van het boek, vrij oppervlakkig.

'Nederlands profvoetbal mede gefinancierd door SS'ers' op /Geschiedenis: http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/41836455/
'In de schaduw van de bal' te koop bij Bruna.nl: http://ds1.nl/c/?wi=55708&si=482&li=27775&dl=boeken/9789046805602&ws=
'Media Markt opgezet met SS-geld': http://www.ad.nl/economie/341211/Media_Markt_opgezet_met_SSgeld.html

Besluit van B&W over schuilplaats Leidscheboschje

Extract uit het Boek der Besluiten van Burgemeester en Wethouders van Amsterdam.
Vrijdag, 14 december 1945

De Wethouder voor Publieke Werken brengt ter tafel het schrijven van den Directeur der Publieke Werken van 11 December 1945, No.5012 Dossier 32867.G.Terr. betreffende het opruimen van de openbare schuilplaatsen. Ingevolge de beslissing in de vergadering van 21 September 1945 (afdeeling Algemeene Zaken, punt 1) dient één schuilplaats behouden te blijven, waarvoor in aanmerking komt de gewapend-betonnen schuilplaats in het Leidscheboschje.
De vergadering kan zich met het behoud van dezen schuilkelder vereenigen en bepaalt, dat daaraan een bestemming voor een der gemeentelijke diensttakken zal worden gegeven.
Afschrift hiervan zal worden gegeven aan de afdeeling Publieke Werken.

Voor eensluidend extract,
de Secretaris

Het Leidsebosje anno 2009

Het is ruim 63 jaar later als uw veldwerker en zijn zoon Amsterdam intrekken en ook even bij het Leidsebosje gaan kijken.

De hierboven getoonde archiefstukken uit 1945 worden door het Stadsarchief Amsterdam bewaart in het archief '5180: Archief van de Secretarie; afdeling Publieke Werken'. Er blijkt een vroeg bewustzijn voor behoud van een schuilplaats, naar we mogen aannemen voor latere generaties.
Maar de stukken geven niet aan waar de schuilplaats precies stond en hoe deze eruit zag. Gezien de tekst zal het parkje in de noordhoek van de kruising Stadhouderskade - Leidseplein bedoeld zijn.

In ieder geval is daar anno 2009 niets te zien dat duidt op de aanwezigheid van een schuilplaats uit de Tweede Wereldoorlog. Waardoor nu vragen ontstaan als "is de schuilplaats wel in 1945 behouden?" of "wanneer en waarom is het alsnog gesloopt?". Of is het misschien toch nog ondergronds aanwezig?
We zijn er met de waterfiets vertrokken.

Schuilplaats Leidsebosje: https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/overig/