Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 173

Nieuwsbrief Website Stelling van Amsterdam, nummer 173
Thema: De Stelling tijdens de Koude Oorlog (1/2)
(6de jaargang, 8 november 2004)

Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met meer verwijzingen en illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan geïnteresseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

Deze nieuwsbrief is deel 1 met als thema 'Koude Oorlog' en heeft de volgende onderwerpen:

• Voorwoord
• MOB
• MGDM
• BVVK
• Rijks Magazijn van Geneesmiddelen

Deel 2 verschijnt volgende week in Nieuwsbrief 175:

• Voorwoord
• Bijzonder gebruik
• Graven Georgiërs
• De vermiste koepel van het Fort bij Velsen
• Atoomtijdperk
• Kaneel-olie
• Kruimels

Voorwoord

In juni van dit jaar werd ik benadert door Dhr. Grootegoed (1926) uit Heemstede. Hij heeft van 1958 tot zijn pensionering in 1980 gewerkt als opzichter Brand/Veiligheid bij de staf van de Dienst Gebouwen, Werken en Terreinen (DGWT) van het Ministerie van Defensie. Voorheen werd dit onderdeel Genie genoemd.
Van 1945 tot mei 1952 was hij Zeemilicien bij het Korps Mariniers en vanaf 1953 burger-ambtenaar op Vliegbasis Soesterberg.
Zijn taak had vooral te maken met de hinderwet en brandweerwet van objecten in Noord-Holland. Daarom kwam hij regelmatig op de verschillende objecten, waaronder de forten. Hij kan dus een goed beeld geven van het gebruik van de forten gedurende de Koude Oorlog.

Aan Fort Uitermeer koestert hij ook nog heldere herinneringen maar dan van voor 1945. Bij dit fort sprong hij met zijn tweelingbroer uit de trein, de duisternis in, toen ze voor de gedwongen arbeidsinzet naar Duitsland werden gebracht. Ze hadden echter geen idee waar ze waren, alleen dat de trein er langzaam reed. Vanwege de bochten omdat het tracé toen nog vlak langs het fort liep?

Na een bezoek aan hem en uitwisseling van informatie per telefoon en e-mail heb ik een veel beter inzicht kunnen krijgen in het na-oorlogs gebruik van de forten en magazijnen. Waarvoor uiteraard alle dank aan Dhr. Grootegoed†.
Weliswaar is niemands geheugen een perfect objectief orgaan maar omdat het hier meestal niet om details gaat maar om het globale gebruik heb ik geen reden om aan de informatie van Dhr. Grootegoed† te twijfelen. In enkele gevallen is dat wel het geval omdat archiefstukken of bevindingen in het veld me toch aan het twijfelen brengen. Jaartallen vormden meestal wel een moeilijk te achterhalen gegeven.

Hieronder tref je het eerste deel van de informatie aan in een zo logisch mogelijke groepering en indeling. Daarbij gesorteerd van redelijk normaal naar zeer uitzonderlijk gebruik. Als er geen jaartallen worden genoemd, dan betreft het gebruik de gehele periode waarover Dhr. Grootegoed† informatie heeft, dus van 1958 tot 1980.
De informatie-pagina's van de forten en magazijnen moeten nog worden aangepast. Omdat vrijwel alle forten aan bod komen, heb ik geen verwijzingen naar de informatie-pagina's van de forten opgenomen. Ga naar de nieuwsbrief op de website zodat je de namen van de forten kan klikken om de informatie-pagina te raadplegen.

MOB

In een mobilisatie-complex (MOB) werden de uitrusting, wapens, munitie en wagens voor een mobilisabele eenheid (oproepbare dienstplichtingen) opgeslagen.

Het MOB-complex Uitgeest-Zuid(?), op een terrein dat oorspronkelijk is aangekocht voor de Batterij bij het Station Uitgeest, was voor een ziekenautocompagnie. Er stond een lichtbaken met een rood licht voor de luchtvaart ten teken dat men er niet overheen mocht vliegen. Het complex is tot circa 1989 in gebruik gebleven.
Nadat Fort bij Veldhuis in 1947 als NSB-kamp werd gesloten, werd ook dit fort voor opslag van het MOB-complex gebruikt.

Ook Fort bij Vijfhuizen en Fort bij Aalsmeer waren samen een MOB-magazijn voor een ziekenautocompagnie. De voertuigen stonden in de drie loodsen van Fort bij Aalsmeer. En beide forten hadden een autowasbrug gekregen. Op een onbekend tijdstip is het geheel verhuisd naar het magazijncomplex bij het vliegveld Hilversum.

Een heel ander MOB-complex was Fort bij Hoofddorp. Dit was voor het bewaking bataljon voor Schiphol. Het gebouw dat langs de weg naar het fort staat is echter niet de administratie-barak van het NSB-kamp zoals ik eerder uit archiefstukken dacht op te maken. Het is in de jaren 1950 voor het bewaking bataljon gebouwd als woning van de bewaker-beheerder en kantoor van de genie opzichter. Dit gebouw is tegelijk met de magazijnen in de Geniedijk Haarlemmermeer bij de Kazematten Slotertocht gebouwd.
Deze magazijnen staan in twee groepen van vier stuks in het talud van de geniedijk. Lang heb ik gedacht dat ze door de Duitse bezetter zijn gebouwd. Ik moet de RAF luchtfoto weer raadplegen want ik twijfel toch...
Het doel van de magazijnen was om een verbruiksvoorraad munitie of raketten op te slaan voor de luchtafweer die tussen de magazijnen kon worden opgesteld. Het is niet duidelijk welk soort geschut hier heeft gestaan.

Op Fort Uitermeer lag munitie opgeslagen van mobilisabele onderdelen uit Naarden, Bussum en Utrecht.
En tenslotte lagen voorraden van het Corps Mobiele Colonne (militaire aanvulling op de Bescherming Bevolking) in de bomvrije kazerne en het Muizenfort in de Vesting Muiden.

MGDM

Het Munitie Aan- en Afvoer Park (MAAP) had het beheer van de munitievoorraden van 1 maart 1952 tot 23 juni 1954 waarna de taak werd overgenomen door het Munitie en Grondstoffen en Doorvoer Magazijn (MGDM). Op 1 november 1974 werd het MGDM opgeheven en de taak overgenomen door de Intendance en wel de 580 Mundepcie (toelevering) en 581 Mundepcie (retourlijnfunctie).
De volgende forten werden als magazijn voor de opslag van munitie gebruikt.

De bergloods van Fort bij Kwadijk was tot circa 1960 in gebruik voor opslag. Het vormde een geheel met het Fort benoorden Purmerend alwaar 155 mm projectielen waren opgeslagen. Rond 1960 vestigde de dumphandel zich in de bergloods.

In Fort aan de Nekkerweg lag springstof. Evenals in Fort aan de Middenweg maar dit was niet alleen voor MGDM maar ook voor de Artillerie-Inrichtingen. Fort aan de Jisperweg bevatte projectielen. Deze laatste twee forten waren toen nog voorzien van smalspoor.

Het wordt saai want ook in het Fort bij Marken-Binnen lag munitie, mogelijk vanaf circa 1970 (ook?) materiaal voor de Bescherming Bevolking en Mobiele Colonnes. Het fort verderop, Fort bij Krommeniedijk, bevatte springstof.

Waar het Fort benoorden Uitgeest was gedacht is later een Munitiecomplex gekomen. Totdat deze en die bij Spaarndam klaar waren lag de munitie in schepen op de Dodde en het Limmergat (Alkmaardermeer) opgeslagen. De wachtgebouwen voor de schepenopslag zijn gesloopt.
Op het munitiecomplex Uitgeest stond een lichtbaken met een rood licht voor de luchtvaart ten teken dat men er niet overheen mocht vliegen. En mogelijk ook een snuffelpaal van het KNMI. Van een van twee ligt het funderingsblok nog tussen de nieuwe bedrijfsgebouwen.

In het Fort aan de St. Aagtendijk lag springstof/buskruit en in het Fort Zuidwijkermeer springstof/trotyl opgeslagen. Deze beide forten werden door zowel MGDM als de Artillerie-Inrichtingen gebruikt.

In het Fort bezuiden Spaarndam lag gereedheidmunitie voor eenheden in de Koudenhorn en Ripperda kazernes te Haarlem. Onder andere voor de luchtdoelartillerie. Later werd er in beslag genomen vuurwerk opgeslagen.
Bij het Fort bij Penningsveer was meer activiteit. In het fort zelf lag trotyl opgeslagen maar op de huidige grote parkeerplaats stond een voorraad blokken koper. De drie loodsen, waarvan er nog één over is, waren voor de opslag van munitie kisten. De voormalige bergloods was een werkplaats voor het herstellen en aanpassen van deze kisten. De bergloods was ooit echter gedeeltelijk afgebrand en ingekort. Tegenwoordig is de loods er helemaal niet meer.

De meeste forten nabij Haarlem hadden geen MGDM gebruik. Het eerst volgende fort in de kringstelling is het Fort bij Kudelstaart. Dit werd tot 1960 gebruikt voor diverse opslag. Daarna kreeg het de oorlogsfunctie 'krijgsgevangenkamp', vermoedelijk was dat om de vredesfunctie 'jachthaven' mogelijk te maken.
Ook het Fort bij Uithoorn werd voor ongedefinieerde opslag gebruik. De oorspronkelijke woning was echter zodanig vervallen dat het vervangen is door het nu nog aanwezige exemplaar.

In de loods van het voormalige Groepsdepot Halfweg 1 bij Spaarndam zijn kardoezen opgeslagen geweest. Een andere bron meldt ook jeeps en mitrailleurs.
Van de oude kruitfabriek bij Nieuwendam (Amsterdam-Noord) waren rond 1960 nog drie gebouwen aanwezig. Deze werden door MGDM gebruikt voor opslag. Later zijn de gebouwen gesloopt.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/extra/buskruit/>

BVVK

De afkorting BVVK staat voor Bureau Voorbereidingen Voorzieningen aan Kunstwerken, behorende tot de Koninklijke Landmacht. Geheel volgens militaire logica worden met 'kunstwerken' geen schilderijen bedoelt maar bruggen, sluizen, wegen, vliegvelden enzovoort. En 'voorzieningen' was het gereed maken van de kunstwerken om ze onbruikbaar te kunnen maken met behulp van explosieven.
Van 1966 tot de opheffing in 1994 waren de kantoren van het (BVVK) in het reduit van Fort Blauwkapel gevestigd. De explosievenwerkplaats (zie foto rechts) was gevestigd op het Fort op de Ruigenhoekse Dijk. Deze beide forten zijn onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en liggen ten noordoosten van Utrecht.
<http://www.forten.info/catalogus/nhw/>

De bruggen over de grote rivieren werden van ruimten voorzien voor het plaatsen van de explosieven die op het Fort op de Ruigenhoekse Dijk gereed lagen. In de omgeving van Amsterdam was het vooral Schiphol, de sluizen van IJmuiden en de haven van Amsterdam die de voorbereidende aandacht kregen. De startbanen van Schiphol konden onklaar gemaakt worden door het plaatsen van explosieven in eronder gelegen buizen.
De opslag van de ladingen en landmijnen vond in de directe omgeving plaats.

Zo hebben in Fort bij Vijfhuizen explosieven gelegen nadat de Ziekenautocompagnie het fort had verlaten. Van Fort bij De Kwakel en Fort aan de Drecht is beter bekend wat er lag opgeslagen. Namelijk bewapende (= met ontsteking) anti-tankmijnen voor de versperring van de wegen en banen van Schiphol.

Ook in het Fort Waver-Amstel en Fort bij Nigtevecht lagen explosieven en ladingen opgeslagen. Dit laatste fort had toen nog een aanlegsteiger aan het kanaal, de locatie is nog te herkennen aan de kronkel van het fietspad. Uit dezelfde tijd is de drinkwaterinstallatie die links van de poterne in het fort zelf staat.
Mogelijk was in het Fort Waver-Amstel de munitiewerkplaats gevestigd.

Rijks Magazijn van Geneesmiddelen

Het Rijks Magazijn van Geneesmiddelen aan de Sarphatistraat in Amsterdam had ook in enkele forten wat opslag van goederen.

Daaronder twee forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In het Fort Kijkuit (bij Vreeland) lag de voorraad alcohol opgeslagen. En de voorraad ether lag in het Fort Spion (bij Loenen aan de Vecht).

De bergloods van het Fort in de Botshol stond toen nog en daar lagen ook nog wat ongesorteerde goederen opgeslagen. Dhr. Grootegoed was zelf betrokken bij het leeghalen van de loods - rond 1960.
In de loods lagen allerlei spullen waar in geen jaren naar was omgekeken waaronder verbandmiddelen. Maar ook nog een voorraadje lijkkisten die van de periode rond 1914-1918 zouden zijn. De spullen zijn ter plekke verbrand. Van de bergloods is alleen de fundering nog met moeite terug te vinden.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/adam-apotheek/>