Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 175

Nieuwsbrief Website Stelling van Amsterdam, nummer 175
Thema: De Stelling tijdens de Koude Oorlog (2/2)
(6de jaargang, 15 november 2004)

Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met meer verwijzingen en illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan geïnteresseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

Deze nieuwsbrief is deel 2 met als thema 'Koude Oorlog' en heeft de volgende onderwerpen:

• Bijzonder gebruik
• Graven Georgiërs
• De vermiste koepel van het Fort bij Velsen
• Atoomtijdperk
• Kaneel-olie
• Kruimels

Deel 1 verscheen vorige week in Nieuwsbrief 173 met deze onderwerpen:

• Voorwoord
• MOB
• MGDM
• BVVK
• Rijks Magazijn van Geneesmiddelen

Zoals het er nu naar uit ziet verschijnt er morgen geen reguliere nieuwsbrief.

Voorwoord

Zie het voorwoord van deel 1 in Nieuwbrief 173 voor meer inleidende informatie.

Hieronder tref je het tweede deel van de informatie aan in een zo logisch mogelijke groepering en indeling. Daarbij gesorteerd van redelijk normaal naar zeer uitzonderlijk gebruik. Als er geen jaartallen worden genoemd, dan betreft het gebruik de gehele periode waarover Dhr. Grootegoed† informatie heeft, dus van 1958 tot 1980.
De informatie-pagina's van de forten en magazijnen moeten nog worden aangepast.

Alle reacties op deel 1:
"boeiend verhaal"
"was erg interessant"

Van dit tweede deel zullen zeker een aantal monden openvallen dus ik ben erg benieuwd naar de reacties!

Bijzonder gebruik

Fort bij Edam werd gebruikt voor de opslag van onbruikbaar gemaakte handvuurwapens in afwachting van afvoer naar de Hoogovens. Het wachtgebouwtje in de poterne stamt uit deze periode. Dit gebruik viel onder het beheer van 567 TD (Technische Dienst).
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/edam/>

De voedselcommissaris (opslag voedingsmiddelen voor Civiele Verdediging) had opslag in het Fort bij Spijkerboor. Daar had Defensie zelf ook voedselpakketten opgeslagen.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/spijkerboor/>

Het kleine Fort aan den Ham had een heel ander gebruik. Hier was een batterij 40L60 luchtdoelgeschut van de Nationale Reserve opgeslagen. In oorlogstijd moest deze bij het spoorwegknooppunt van Uitgeest opgesteld worden. Dit gebruik was al voor 1958 aangevangen en duurde tot circa 1970. Daartoe is een gebouwtje naast de bergloods gebouwd voor een trekvoertuig en als werkplaats met elektrische kachels.
Op het dak van het fort was bovendien een luchtwachtpost (geen toren) van het Korps Luchtwachtdienst. Voor zover bekend zijn daar geen restanten meer van aanwezig.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/ham/>
<http://www.forten.info/catalogus/kld/>

Van 1945 tot 1946 was in het Fort bij IJmuiden een Krijgsgevangenkamp voor Duitse militairen gevestigd. Zij moesten helpen bij het ruimen van mijnen. In de Duitse bunkers van het fort hebben vier 15 cm kanonnen gestaan als saluutbatterij ter begroeting van buitenlandse Marine-schepen of schepen met hoogwaardigheidsbekleders. Dit gebruik heeft geduurd tot en met het 25-jarig huwelijksjubileum van Koningin Juliana en Prins Bernhard in 1962.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/ijmuiden/>

Nadat het Fort bij Vijfhuizen was gebruikt als MOB Ziekenautocompagnie en voor het BVVK, werd de Munitie Onderzoekings Dienst (MOD) in 1977 de gebruiker. Zij gebruikten ook het vm. Sectorpark Halfweg, afdeling Munitie - beter bekend als 1800 Roeden. Dit heeft tot de jaren 1980 geduurd.
Het Sectorpark Halfweg, afdeling Materieel - gelegen in het dorp langs de spoorbaan - was tot 1940 in gebruik bij de MOD voor opslag van onder andere geschut. Na 1945 had het MGDM munitiewagens gestald (vanwege de vele magazijnen in het huidige Havens-West) en transportmateriaal.
Gedurende de Zesdaagse Oorlog in Israël (5 t.e.m. 11 juni 1967) werd oud luchtafweergeschut op het Fort bij Vijfhuizen en het vm. Sectorpark Halfweg, afdeling Materieel verzameld. 's Nachts werd het per vliegtuig vanaf Schiphol naar Israël gevlogen.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/vijfhuizen/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/halfweg-1800/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/halfweg/>
<http://www.onwar.com/aced/nation/ink/israel/f6day1967.htm>

Graven Georgiërs

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn op het Fort aan de St. Aagtendijk - toen in gebruik als munitiemagazijn - zestien Georgische soldaten op brute wijze door Duitse soldaten vermoord. Na de oorlog werden de meeste herbegraven op de Georgische begraafplaats op Texel. Die begraafplaats was ingericht vanwege de bloedig neergeslagen opstand van de Georgiërs. (zie Nieuwsbrief 109)
In de jaren 1950 zakte de grasmaaier in een gat op het rechter terreplein van het fort. De stoffelijke resten van twee Georgiërs waren daardoor gevonden. Vermoedelijk zijn ook zij naar Texel overgebracht.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/st-aagtendijk/>
<http://users.pandora.be/amarcord/selys/texel003.html>

De vermiste koepel van het Fort bij Velsen

Nu het einde van een mysterie: waar is de derde pantserkoepel van het Fort bij Velsen gebleven???
De koepel in het frontgebouw is er nog en de koepel, die in de zuidelijke helft van het hoofdgebouw zat, heeft in 1983 een museum functie gekregen. Deze laatste ligt nu opgeslagen bij het Fort aan den Hoek van Holland. (Zie ook nieuwsbrieven 57 en 128.)
De noordelijke koepel blijkt onklaar te zijn geraakt toen de Duitsers er mee hebben geschoten. In de winter van 1944-1945 was het sluitstuk eruit geslagen - de Vordere Wasserstellung was toen ingericht. De koepel werd door de Duitsers al ontmanteld en de onderdelen naast de bergloods gelegd maar er was geen gelegenheid meer om het af te voeren. Een luchtfoto van 26 februari 1945 (zie foto hieronder, rechts de inundatie) ondersteunt deze informatie omdat ter plekke van de noordelijke koepel een gat en zand te zien is. Pas rond 1960 zijn de onderdelen afgevoerd, ongetwijfeld naar de Hoogovens.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/velsen/>
<http://www.forten.info/catalogus/duits-vorder/>

Atoomtijdperk

Vanaf 1949 was het Fort bij Velsen een van de vier forten die door de Koninklijke Marine gebruikt werden als magazijncomplex. Er werden munitievoorraden opgeslagen maar nu is gebleken dat ook explosieven van schepen die naar Amsterdam voeren er tijdelijk werden opgeslagen. Civiele schepen moesten explosieven in het Fort bij Velsen of het Fort benoorden Spaarndam achterlaten. Het eerste fort had daarvoor nog een eigen loswal met smalspoor naar de bomvrije gebouwen. Naar het tweede fort werden kleinere schepen ingezet en vanaf de steiger lag (en ligt!) ook hier smalspoor.

Ook marine schepen moesten hun munitie achterlaten om het bij vertrek weer op te halen. Maar de hinderwetvergunning had echter nooit voorzien in een Amerikaanse kruiser met 18 nucleaire dieptebommen die naar een scheepsdok in Amsterdam moest. De dieptebommen, waar heel wat mee moet gebeuren willen ze ontploffen, werden voor tien dagen in een fort opgeslagen. Dhr. Grootegoed† hield nog vast aan de geheimhouding en wilde het fort niet noemen, alleen dat het in de Beemster ligt. De brandweer was gedeeltelijk op de hoogte gebracht ("wegblijven!").

Het ging waarschijnlijk om een Anti-Submarine Rocket (ASROC) dat van 1961 tot 1989 het belangrijkste anti-onderzeeboot wapen van de U.S. Navy was. Het was vanaf 1951 door Honeywell ontwikkeld. Er is op het Internet zelfs een stukje U.S. Navy Training Film over beschikbaar.
<http://www.designation-systems.net/dusrm/r-5.html>
<http://www.nv.doe.gov/news&pubs/photos&films/0800044/default.htm>

Een mij bekende ambtenaar van de gemeente Beemster bleek oud-brandweercommandant te zijn geweest. Navraag bij een van zijn voorgangers leverde meer informatie over de opslag van de nucleaire dieptebommen op. Hij wist zich te herinneren dat het Fort aan de Jisperweg ooit tot totaal verboden gebied werd verklaard. Via het geruchten circuit had hij vernomen dat het om nucleaire wapens ging. Officieel had de brandweer alleen een schriftelijke instructie van de Marine ontvangen om bij dreigend gevaar op een veilige afstand van drie kilometer te blijven. De locatie is, met enig voorbehoud vanwege het menselijk geheugen en de gelijkenis met Fort aan de Middenweg, bevestigd door dhr. Grootegoed†.

Een jaartal is helaas nog niet bekend, het archief van de brandweer van de Beemster zou hier uitsluitsel over kunnen geven. En een poging om namen van schepen te achterhalen via zoeken op het Internet leverde deze lijst op:
<http://ussbordelon.freeyellow.com/> (1968)
<http://www.uss-barney-ddg6.org/timeline.htm> (1973)
<http://www.history.navy.mil/danfs/b3/barry-iii.htm> (1978)
<http://www.navsource.org/archives/05/0211.htm> (1989)

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/jisperweg/>

Kaneel-olie

Nu over een chemisch wapen. Vanaf 1938 werd door de Artillerie-Inrichtingen onder de codenaam 'kaneel-olie' gewerkt aan een experimentele productie-installatie voor mosterdgas. Het geproduceerde mosterdgas, maximaal drie ton in vaten en een tank, werden eind november 1943 door de Duitse bezetter in de duinen bij Zandvoort vernietigd.
Door Canadese troepen werden echter nog twee vaten van 240 liter met mosterdgas gevonden en opgeborgen in een bunker in de duinen Parnassia bij Haarlem. Pas toen Sloopbedrijf Kruk (later eigenaar geworden van Fort bij Velsen) de bunker in de jaren 1960 moest slopen zijn de vaten definitief opgeruimd.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/zaandam-ai/>

Kruimels

Tenslotte nog enkele kleine stukjes die niet onder een van de bovenstaande thema's waren te plaatsen.

- Het gebouw van de 'Opzichter van Fortificatieën Purmerend' werd rond 1960 door de Genie verlaten. Ze verhuisden naar het Hembrugterrein. Het hele gebouw kwam ter beschikking van de PTT. De naastgelegen woning werd bewoond door de dienstkring opzichter.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/purmerend/>

- Andere dienstkring opzichters zaten in woning of bergloods van het Fort bij Velsen, Fort bij de Liebrug en Fort bij Hoofddorp.

- Van de fortwachter hoorde Dhr. Grootegoed† dat voor 1940 in de bergloodsen van het Fort bij de Liebrug en het Fort aan de Liede oud brons geschut was opgeslagen. In het Fort bij de Liebrug zelf lagen verrekijkers en verbindingsmateriaal - tot kort na mei 1940... Uit andere bron is bekend dat Nederlandse militairen (1 onder-officier en 8 manschappen van de School voor Reserve-officieren Infanterie) in opdracht van Duitse bezetter vanaf 29 mei bij dit fort moesten wachtlopen.
Na 1945 werd het Fort bij de Liebrug gebruikt voor de opslag van voedingsmiddelen voor de troepen zoals kaas-op-de-plank! Op het Fort aan de Liede kwamen opstelplaatsen voor luchtdoelgeschut en werd een kazemat en het torenfort ondergewerkt.

- Overigens herinnerde Dhr. Grootegoed zich de fortwachter van Fort bij de Kwakel, Van de Hoven en zijn reputatie nog. <https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/mensen/fortwachter-laat.htm>

- In het oostelijk brugtalud van de provinciale weg over het Amsterdam-Rijnkanaal bij Weesp zou een Nederlandse kazemat hebben gestaan. Deze was van staal en beton (klinkt als een G-kazemat) en is ergens na 1958 gesloopt. Vermoedelijk heeft deze behoort tot de kazematten en anti-tankgracht ten zuiden van Weesp.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/weesp-kazemat/>

- In de Vesting Weesp (Bastion Bakkerschans) was opslag en kwekerij van de Dienstkring Naarden van de Genie.

- Fort aan de Winkel werd door de Genie Amsterdam gebruikt voor opslag. Omstreeks 1960 werd het een camping.

- Naast de dienstwoning van het Magazijn bij Amstelveen (nabij draaibrug Schiphol) is in 1935/1936 een peilgebouw gebouwd. Of het oorspronkelijk een uitkijktoren was is niet bekend, maar volgens de informant in ieder geval wel na 1945. De barakken die tot twee jaar geleden op het terrein van het magazijn stonden blijken de na-oorlogse houten barakken van de luchtafweer (Koninklijke Luchtmacht) te zijn geweest. Ik heb er één slechte foto van... In de afgelopen jaren is er een modern pand voor het Amsterdamse Bos beheer geplaatst en de rest is parkeerterrein voor de geitenboerderij.

- Nog meer Schiphol maar nu vlakbij de Militaire Drinkwatervoorziening. In de jaren 1950 waren op de brug van de Oude Haagse weg over de ringvaart opstelplaatsen voor luchtdoel geschut. Onder de brug lagen twee schepen voor de manschappen legering en de munitie voorraad.

- Bij Muiden was een opmerkelijk Koude Oorlog mede-gebruik van een brug. In de jaren 1960 werd de kade onder de nog bestaande verkeersbrug van de A1 over het Amsterdam-Rijnkanaal gebruikt als los- en laadplaats voor tanks. Schepen met tanks uit Duitsland werden haaks in het kanaal gelegd, vanuit de lucht onzichtbaar onder de brug. Het oostelijke brughoofd was voorzien van een rijbrug en in de bergruimte van de brug lag materiaal hiervoor. Daar gingen de tanks op opleggers om naar de Tank Werkplaats Amersfoort gereden te worden. Behalve de andere vorm van het oostelijk brughoofd, roestige aanhechtingspunten van een metalen constructie en de ruimere bochten van de weg is er niets meer opmerkelijks te vinden. Overigens was er ook een loskade van de Genie onder de Hollandse Brug bij Muiderberg.

- Het Militair Terrein Zeeburg is na 1945 gebruikt door de Marine, de Genie Vaartuigendienst, Luchtdoel- en een bewakingsbataljon. "Het terrein stond vol met loodsen deels van de Marine en de Landmacht en ook Rijkswaterstaat."

- Bij het station van Uitgeest zou een aardwerk Hogegerst uit 1882 hebben gelegen dat rond 1950 is geslecht voor de aanleg van het MOB-complex. Ik heb luchtfoto's gezien waar inderdaad een aardwerk op te herkennen is. In de Atlas Verdedigingswerken Noord-Holland kan ik hier niets over terug vinden. Wie weet er meer over?